We’re feeling the excitement mount as we are now just over two weeks away from the MaketingProfs B2B Forum! As...

The post B2B Marketing Expert Interview Series: Feeling B2B with Ann Handley #MPB2B appeared first on B2B Marketing Blog - TopRank®.

Improved B2B Marketing and Sales Alignment Bodes Well for Growth 51 percent of B2B marketers have said that they are...

The post Elevate B2B Marketing News Weekly Roundup: Influencer Marketing’s Growing Importance & Adobe’s New AI appeared first on B2B Marketing Blog - TopRank®.

What do you love about B2B marketing? We asked 12 of the top B2B marketing experts lined up to speak...

The post Feeling B2B Infographic: What Do 12 Top #MPB2B Speakers Love About B2B Marketing? appeared first on B2B Marketing Blog - TopRank®.

Welcome back to our captivating journey through the full range of emotions in B2B marketing featured in our “Feeling B2B”...

The post B2B Marketing Expert Interview Series: Feeling B2B with Wil Reynolds #MPB2B appeared first on B2B Marketing Blog - TopRank®.

More than 50% of B2B marketers report bigger budgets 53 percent of B2B marketing managers have said that their organization’s...

The post Elevate B2B Marketing News Weekly Roundup: Bigger B2B Budgets, Marketing AI Usage Study & Instagram’s Longer Reels appeared first on B2B Marketing Blog - TopRank®.

Today I have very big news to share: TopRank Marketing has named a new President and CEO of the agency,...

The post TopRank Marketing Prepares for Next Level of Growth with New CEO, Donna Robinson appeared first on B2B Marketing Blog - TopRank®.

How can marketers find joy and build greater trust in the B2B landscape of 2023? In the newest episode of...

The post B2B Marketing Expert Interview Series: Feeling B2B with Ahava Leibtag #MPB2B appeared first on B2B Marketing Blog - TopRank®.

Complacency has never been an option in B2B marketing. The products we sell are highly complex, the clients we sell...

The post Why Innovation Reigns Supreme in 2023 B2B Marketing appeared first on B2B Marketing Blog - TopRank®.

Nearly $964B Ad Spend Forecast, 5 Companies To Have A Major Impact Worldwide advertising spending is expected to expand by...

The post Elevate B2B Marketing News Weekly Roundup: Google’s New Enterprise AI & The Rising Importance of B2B Upskilling appeared first on B2B Marketing Blog - TopRank®.

Sinds Aurélie Mézière in 2020 werd verkozen tot burgemeester van de plattelandsgemeente Plessé vecht de 46-jarige Française tegen grote landbouwconglomeraten die azen op de vruchtbare grond in de buurt. ‘Steeds als een boer stopt, wordt de grond vrijwel meteen opgekocht,’ zegt ze verontwaardigd. ‘Welke bedrijven precies bij die transacties betrokken zijn, is meestal lastig te achterhalen. Hun doel is in ieder geval wél duidelijk. Ze willen grote, aaneengesloten percelen in handen krijgen voor de intensieve landbouw en worden daarin gesteund door de EU.’

Plessé bestaat uit drie dorpskernen in de heuvels van de West-Franse landbouwregio Pays de la Loire. Het stadhuis ligt tegenover een uit kalksteen opgetrokken kerk, naast de basisschool. Verderop beginnen boomgaarden, uitgestrekte velden en een grote recreatieplas met een surfschool. Het dichtstbijzijnde treinstation is meer dan twintig kilometer rijden.

Gemeentemedewerkers snellen langs de openstaande deur van de burgemeester. In de raadszaal staat een groot whiteboard vol gekleurde post-its met ideeën van inwoners. Op dit moment wonen er zo’n vijfduizend mensen in Plessé en dat aantal groeit sinds haar aantreden gestaag, vertelt Mézière trots.

Ze draagt een stijlvolle blauwwitte zomerjurk en een hippe zonnebril, en rijdt een grote witte Tesla die, tot haar eigen hilariteit, automatisch achteruit inparkeert. Gebonden aan een politieke partij is ze niet. De snelle concentratie van landbouwland bedreigt haar pogingen om het dorpsleven aantrekkelijker te maken. Dat is niet alleen slecht voor de natuur, maar ook voor de levensvatbaarheid van de lokale economie en dus de toekomst van Plessé. ‘Steeds meer jonge mensen vertrekken uit de stad om op het land een bestaan op te bouwen. Het gekke is dat het landbouwbeleid, dat allesbepalend is voor het leven hier, wordt uitgedacht door de Europese Commissie in Brussel. Daar hebben ze geen idee van de dagelijkse realiteit in een dorp als dit.’

Permanent voedseloverschot

Landbouw is al vanaf het prille begin van de Europese samenwerking een kroondossier in Brussel. Het Gemeenschappelijke Landbouwbeleid (GLB) ging van start in 1962 om, met de Tweede Wereldoorlog en de hongerwinter vers in het geheugen, via gecoördineerde intensivering een permanent voedseloverschot te creëren in Europa.

Om de voedselproductie blijvend zeker te stellen, ontvangen ruim tien miljoen Europese landbouwbedrijven al decennialang inkomenssteun uit Brussel. De sector legt daarom ook een zware druk op de EU-begroting: tot eind jaren tachtig slokte de landbouw bijna driekwart van het totale budget van de toenmalige Europese Economische Gemeenschap (EEG) op. In de periode van 2021 tot 2027 is er 387 miljard euro voor gereserveerd: nog steeds 31 procent van het EU-budget.

Tachtig procent van al het Europese landbouwgeld vloeit naar slechts twintig procent van de bedrijven.

Alle boerenbedrijven die groot genoeg zijn om aanspraak te kunnen maken op GLB-subsidie ontvangen een vastgesteld bedrag per hectare grond. Door die constructie zijn de grootste boerderijen automatisch in het voordeel: tachtig procent van al het GLB-geld vloeit naar slechts twintig procent van de begunstigden. ‘Dat is precies het probleem,’ zegt Mézière. ‘Alles gaat over grootte. Beleidsmakers in Brussel luisteren vooral naar de goed georganiseerde industriële landbouwlobby die binnen de EU de dienst uitmaakt. Wij willen hier laten zien dat je met biologische en kleinschaligere landbouw evengoed geld kunt verdienen.’

Creatieve maatregelen

Direct na haar aantreden besloot Mézière daarom om samen met de bewoners van het boerendorp eigen agrarisch beleid te gaan opstellen. Omdat ze als burgemeester helemaal geen zeggenschap heeft over landbouwregels, moest ze allerlei creatieve maatregelen verzinnen om toch grip te kunnen houden op de ontwikkelingen rondom hun dorp. Bijvoorbeeld door bijeenkomsten te organiseren die pensioengerechtigde boeren koppelen aan jongeren die naar het dorp willen verhuizen.

Zo probeert Mézière de grote landbouwconglomeraten die azen op vrijkomende grond bij voorbaat buitenspel te zetten. Het dorpsbestuur faciliteert verder de coöperatieve aankoop van landbouwmachines en zet bestemmingsplanprocedures in tegen grondconcentratie en om bomenkap tegen te gaan.

Ook werkt de gemeente aan de oprichting van een lokale voedselautoriteit en investeert geld in de promotie van de zondagse dorpsmarkt, somt ze op. ‘Gemeentes hebben eigenlijk helemaal niks te zeggen over regels voor de landbouw. Die competentie hebben we niet. Maar ik wil wel het water en ons land beschermen, en als Plessé omringd raakt door industriële landbouw, kunnen onze kleine boeren zich steeds moeilijker handhaven. Dat brengt de natuur onherstelbare schade toe én is funest voor de kwaliteit van leven.’

Niet bindend

Bij de Europese Commissie beginnen de schaduwkanten van die hyperefficiënte landbouw inmiddels ook door te dringen. Voedselproductie is verantwoordelijk voor bijna een derde van alle wereldwijde CO₂-uitstoot, zorgt voor mestoverschotten, stikstofvervuiling en wildgroei van algen in allerlei waterlichamen. Grootschalige monoculturen zijn bovendien fataal voor de biodiversiteit, bodems raken uitgeput en natuurgebieden verkeren overal in Europa in slechte staat.

Slechts vijf maanden na de presentatie van de Green Deal in december 2019 had de Commissie haar Farm to Fork-strategie klaar: een 23 pagina’s tellend beleidsdocument vol voorstellen om de landbouw te verduurzamen. Zo wil de Commissie voor 2030 het gebruik van schadelijke pesticiden met de helft terugbrengen, het aandeel biologische landbouwbedrijven moet groeien tot 25 procent, er komen strengere regels voor dierenwelzijn, er komt breedbandinternet op het platteland en er wordt er extra geld beschikbaar gesteld voor landbouwinnovaties via het InvestEU-fonds.

Het probleem bij al die ronkende ambities net als de Green Deal zelf is ook de Farm to Fork-strategie niet wettelijk bindend. Daarom probeerde voormalig klimaatcommissaris Frans Timmermans zoveel mogelijk wetten en richtlijnen door de drie EU-instituties te loodsen die de beloofde verduurzaming handen en voeten moeten geven.

Daarbij stuitte hij op veel verzet. Zowel de verzamelde landbouwministers in de Raad van Europa als het EU-parlement hebben veel van die maatregelen weten af te zwakken.

Na de presentatie van de Farm to Fork-strategie hebben de coronapandemie en de Russische invasie in landbouwgrootmacht Oekraïne het animo voor radicale verandering sterk verminderd.

Ook binnen de Europese Commissie zelf leidt de Farm to Fork-strategie tot een machtsstrijd.

Traditioneel is het directoraat-generaal voor landbouw (DG AGRI) binnen de Commissie verantwoordelijk voor het gehele GLB-dossier. Desondanks heeft Timmermans ervoor gekozen om het Commissiedepartement voor gezondheid en voedselveiligheid (DG SANTE) de leiding te geven over de Farm to Fork-strategie. Zo omzeilde hij dus het machtige landbouwdepartement. Dat bleef intussen wel verantwoordelijk voor het alomvattende GLB, de beoordeling van de manier waarop de EU-lidstaten dat GLB omzetten in nationaal beleid, en de verdeling van miljoenen euro’s aan landbouwsubsidies.

Na de presentatie van de Farm to Fork-strategie in mei 2020 hebben de coronapandemie en de Russische invasie in landbouwgrootmacht Oekraïne het animo voor radicale verandering sterk verminderd. Lidstaatregeringen hebben belangrijke bodemrichtlijnen en biodiversiteitsmaatregelen getorpedeerd en in de zomer van 2022 waarschuwden de milieu- en klimaatdepartementen van de Europese Commissie ‘weinig tot geen verhoogde klimaat- of milieuambitie’ te zien in de GLB-uitwerkingen van nationale overheden. Volgens een door nieuwswebsite Politico onthuld intern Commissiedocument zouden maar liefst 31 ‘politiek gevoelige’ voedsel- en landbouwhervormingen zijn vastgelopen, bijvoorbeeld het verbod op het financieren van vleesreclames met belastinggeld en veranderingen in de aanbestedingsregels die het aanbieden van biologisch voedsel in schoolkantines makkelijker moesten maken.

Duurzame producten ondersteunen

Voor buitenstaanders zijn die Brusselse machtsspelletjes moeilijk te doorgronden, beklaagt regionaal voedseltransitiecoördinator Laurent Comeliau zich in zijn kantoor in Nantes. ‘Wat ik ervan begrijp is dat binnen de Commissie verschillende departementen betrokken zijn bij de landbouw. DG AGRI verdedigt het GLB, andere afdelingen maken zich hard voor de Farm to Fork-strategie. Dat maakt het heel ingewikkeld om te weten waar je aan toe bent.’

Nantes is de grootste stad van het departement Pays de la Loire. Namens de metropooloverheid – een samenwerkingsverband van meer dan twintig gemeenten – is Comeliau verantwoordelijk voor de voedseltransitie waaraan de regio sinds 2018 werkt.

Hij wijst op een grote kaart aan de muur. In de Loire-regio werkt inmiddels een derde van alle boerenbedrijven volgens biologische principes.

Die groep wil Comeliau koppelen aan stedelijke consumenten en afzetmarkten. Zo kunnen lokale boeren hun producten kwijt en krijgen inwoners van Nantes toegang tot gezond eten.

‘Om die afzetmarkten te creëren, proberen we onder meer schoolkantines te koppelen aan regioproducten. Maar volgens de Europese regels moeten kantines verplicht een openbare aanbesteding uitschrijven en dan mag je niet zomaar kiezen voor duurder biologisch eten. Juist die regels moeten in Brussel aangepast worden zodat wij hier duurzame producten kunnen ondersteunen.’

Hij is positief over de pogingen van de Commissie om het landbouwsysteem te verduurzamen. Niet in de laatste plaats vanwege het geld: waar de metropoolregio Nantes eerder projecten moest financieren uit regionale of zelfs lokale budgetten, is er nu opeens EU-financiering beschikbaar.

Het grootste probleem waar Comeliau mee geconfronteerd wordt, is dat elke landbouwtransitie in feite haaks staat op leidende financiële belangen binnen de voedselsector: ‘Vlees of zuivel hoeft je helemaal niet van duizenden kilometers ver te laten komen als er genoeg goede veeboeren in de regio zitten. Maar als ik dan met de directeur van supermarktketen Carrefour spreek, vertelt hij me glashard dat hij de allergoedkoopste melk wil kunnen aanbieden. Op die manier maken onze eigen biologische boeren natuurlijk geen schijn van kans.’

Af van de consumentencultuur

Twintig minuten buiten Nantes zit Audrey Lacroix in de schaduw van een appelboom op haar boerderij Ferme de Limeur. Kippen scharrelen tussen de fruitbomen terwijl medewerkers verderop in de felle zon onkruid aan het wieden zijn. Het gezoem van insecten vloeit geruisloos samen met de monotone bromtoon van de twee provinciale wegen die elkaar verderop kruisen. ‘Het idee dat je op een divers continent als het onze overal dezelfde soort landbouw kunt toepassen, vind ik waanzinnig,’ zegt ze.

‘Ecosystemen, bodems en economische omstandigheden zijn zo verschillend dat het onzin is dat te denken. Toch zit het idee dat alleen grootschalige landbouw winst kan opleveren diep verankerd in de hoofden in Brussel.’

Als voorzitter van de regionale biologische boerenbond GAB44 maakt Lacroix zich sterk voor de afschaffing van de hectaresubsidies waarop de Europese landbouw gegrondvest is. Haar boerderijwinkel ligt vol met verse seizoensgroenten, eieren en Franse kaas. Ook verkoopt ze vruchtensappen van boomgaarden in de buurt, wijst ze in het rond.

Op dit moment is geeft de politieke economie alle prioriteit aan goedkoop en industrieel geproduceerd voedsel.

Een voedselsysteem bestaat uit verscheidene communicerende vaten, doceert Lacroix: de politiek die de regels uitzet, grote voedselbedrijven, consumenten en heel veel boeren. Op dit moment geeft de politieke economie alle prioriteit aan goedkoop en industrieel geproduceerd voedsel. Om aan te tonen dat ook de biologische landbouw levensvatbaar is, heeft GAB44 met behulp van computermodellen de beschikbare hectares landbouwland in Pays de la Loire afgezet tegen andere variabelen als het aantal inwoners, hun economische slagkracht en de hoeveelheid grondwater. Uit die berekeningen kwam naar voren dat het theoretisch mogelijk is om aan 90 procent van de voedselvraag in het departement te voldoen met alleen regionaal geproduceerd biologisch voedsel. Lacroix: ‘Dan moeten we alleen af van de consumentencultuur die ons allemaal heeft aangeleerd dat we zo min mogelijk moeten betalen voor ons eten terwijl we tegelijkertijd zonder nadenken honderden euro’s neerleggen voor een nieuwe telefoon.’

Kortere en duurzame voedselketens

Om de band tussen stad en boer te herstellen die nodig is voor kortere en duurzame voedselketens probeert de metropooloverheid in het stedelijke gebied de randvoorwaarden te scheppen. Zo heeft Nantes een gemeentelijke kas waar groenten verbouwd worden en wordt via het project Nantes Paysages Nourriciers geprobeerd om ook de bewoners van armere buurten mee te krijgen.

Liam Picard werkt voor milieustichting ECOS en beheert namens de metropoolregio enkele stadstuinprojecten die zijn aangelegd in parken en groenstroken in de stad. In de achterstandswijk Pin Sec legt hij op een druilerige zomermiddag aan een groepje kinderen uit hoe ze stro over de plantenbedden moeten uitspreiden om het vocht in de bodem vast te houden. Ondertussen kletst hij met een groepje buurtmoeders aan een picknicktafel.

Picard draagt een blonde paardenstaart en twee oorringen. Hij is zelf opgegroeid in een soortgelijke wijk. ‘Die jongens hier weten meestal niet eens waar hun eten vandaan komt,’ zegt hij. ‘Veel inwoners van Pin Sec hebben twee banen om rond te komen. Vaak eten ze bij McDonald’s omdat dat goedkoper en sneller is. Ze hebben geen tijd om zich te interesseren voor biologisch tuinieren of lokaal eten. Dat is jammer, want gezond eten gaat hen ook aan.’

Pays de la Loire is niet het enige departement binnen Frankrijk dat streeft naar meer zelfvoorziening door regionale biologische landbouw. In september 2022 ondertekenden 26 metropooloverheden en gemeentes samen de Verklaring van Nantes. Daarin kondigden ze aan om voortaan hun eigen Projets Alimentaires Territoriaux (PAT) als leidend te zullen beschouwen voor hun landbouwbeleid. Ze willen ‘lonende modellen promoten en ontwikkelen’ voor boeren die ‘agro-ecologisch en sociaal verantwoord’ produceren en vragen steun voor ‘initiatieven (…) om speculatie te bestrijden’. Ook eisen ze ‘regelgevende instrumenten voor lokale autoriteiten’.

Picard ziet ook hoe belangrijk het is om de duurzaamheidstransitie die de Europese Commissie voor ogen heeft lokaal in te bedden. Zijn stadstuin in Pin Sec wordt omringd door kleine witte flatgebouwen. Bewoners hangen rokend uit het raam, verderop ligt grofvuil opgestapeld. ‘De bewoners van banlieues worden meestal heel paternalistisch benaderd. In onze stadstuinen proberen we ze met eigen ogen te laten zien dat gezond en duurzaam eten niet enkel een zaak is voor stedelijke elites. Dat heeft alleen kans van slagen als je bereid bent te luisteren. Dus ik geef inmiddels ook kookles en regel het telefoonnummer van de hulpverlening als iemand in de problemen zit.’

Een gezond dorpsleven

Ook volgens Aurélie Mézière gaat landbouwverduurzaming om meer dan alleen strengere milieueisen voor boeren: het gaat om niets minder dan de toekomst van ruraal Frankrijk. Een gezond dorpsleven ingebed in een economisch ecosysteem van levensvatbare boerderijen is volgens haar een essentieel wapen in de strijd tegen extreemrechtse politiek.

‘Een echte groene transitie gaat om veel meer dan alleen klimaatverandering. Het gaat ook over water, bodems, lokale winkeltjes, het dorpsleven waar ook de boer deel van is, over directe democratie en maatschappelijke onvrede.’

Zolang beleidsmakers in Brussel hun oren laten hangen naar de machtige industriële landbouwlobby is het belangrijk om te blijven strijden voor hervorming van onderop, zegt ze strijdvaardig. ‘Vanwege die lobby is er van de Farm to Fork-strategie tot nu toe helemaal niks terechtgekomen. Een echte groene transitie gaat om veel meer dan alleen klimaatverandering. Het gaat over water, bodems, lokale winkeltjes, het dorpsleven waar ook de boer deel van is, over directe democratie en over begrijpen waar de maatschappelijke onvrede vandaan komt.’

Mézière tuurt uit het raam van haar burgemeesterskamer. In de verte doemen donkere onweerswolken op boven de bossen die het dorp omringen. ‘Weet je,’ besluit ze, ‘kortgeleden sprak ik met een boer die kalfsvlees produceert voor McDonald’s. Die man houdt zijn dieren het hele jaar binnen en verbouwt voer op een gigantisch veld dat hij helemaal plat spuit met glyfosaat. Mijn verhaal over biologisch boeren vond hij totaal oninteressant. Zolang zulke boeren het meeste geld ontvangen uit Brussel, kun je landbouwverduurzaming wel op je buik schrijven.’

Deze publicatie is tot stand gekomen met steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten.

Het bericht De Green Deal in de praktijk: in Frankrijk boksen boerenvernieuwers op tegen gevestigde Europese belangen verscheen eerst op Vrij Nederland.

Napoleon stelde dat ook als je tegenstander drie keer zoveel soldaten en wapens heeft, je alsnog wint als je troepen een superieure strijdlust hebben. Kolonel Foertsch, een Duitse militair theoreticus voegde daaraan toe: ‘Het laatste woord over overwinning en nederlaag rust niet op wapens en uitrusting, noch op de manier waarop ze worden gebruikt, zelfs niet op de principes van strategie en tactiek, maar op de moraal van de troepen.’

In Nederland zagen we de collectieve moraal in actie komen met de Russische invasie van Oekraïne. Er volgde een collectieve inspanning om het gasverbruik drastisch te verminderen om de oorlogskas van Rusland niet meer te spekken. Overal ging de verwarming omlaag, doofden de lichten en werden warmtepompen geïnstalleerd. Het menselijke leed aan de andere kant van het Europese continent gaf een enorme boost aan de moraal in de rest van Europa.

Het slagen of falen van een collectief doel hangt voor een groot deel af van onze bereidheid aan dat collectieve doel bij te dragen. Neem onze belastingmoraal. De meeste mensen zien het nut van een gemeenschappelijke pot wel in. Ze hebben zelf immers ook genoten van onderwijs, gezondheidszorg en andere sociale voorzieningen die ermee betaald worden. Maar als de rijken niet betalen, is het hele ding kapot. Dit was goed te zien in de nasleep van de gelekte Panama Papers, waaruit bleek dat rijken en multinationals massaal belasting ontwijken. Met een ondermijning van de belastingmoraal als gevolg.

Op rantsoen

De groteske uitstoot van een minderheid van de mensheid leidt tot klimaatontwrichting overal op aarde, waarbij de rijken klimaatrampen veel makkelijker kunnen ontvluchten. Steeds extremere stormen, droogtes, hittegolven, overstromingen en hongersnoden zorgen voor gigantisch menselijk leed – vooral bij de meest kwetsbaren die het minste hebben bijgedragen aan klimaatontwrichting. Het aantal klimaatvluchtelingen kan oplopen tot 1,2 miljard mensen in 2050, stelt een studie uit 2020.

Hoe ver klimaatontwrichting uit de klauwen gaat lopen, hangt grotendeels af van de klimaatmoraal, onze bereidheid om bij te dragen. Hierin schuilt de kern van het probleem van het bestaan van privéjets vol marmer, superjachten vol zwembaden en onderzeeërs, en zware SUV’s die naast duizenden extra verkeersdoden ook voor nodeloze uitstoot zorgen. Want er is naast de immense CO₂-uitstoot per persoon, en de disproportioneel grote bijdrage aan klimaatverandering van de rijken als groep, iets misschien nog wel schadelijker aan luxe-consumptie: het erodeert de klimaatmoraal haast even snel als dat het het poolijs laat wegsmelten.

Koolstofdioxide uitstoten is op zichzelf niet slecht. Elke keer als we uitademen, brengen we CO₂ de lucht in. Het wordt pas echt problematisch, om niet te zeggen catastrofaal, als we overmatig veel CO₂ de atmosfeer inbrengen.

De vergelijking met oorlog hierboven klinkt misschien wat grof, maar is niet zo vergezocht. Net als in een oorlog zouden ook nu in korte tijd de productiemiddelen totaal moeten worden getransformeerd. In de Tweede Wereldoorlog werd in de VS in twee jaar tijd de hele economie heringericht om munitie en wapens in plaats van consumptiegoederen te produceren. Energie en voedsel gingen op rantsoen. In plaats van koelkasten werden er wapens geproduceerd, afgedwongen door de overheid. Alles om Hitler te verslaan.

De nationale moraal was cruciaal voor het laten slagen van deze economische transformatie. Er werd zelfs een comité voor de nationale moraal opgericht. Zoals de voorzitter van dit comité stelde: ‘Morale wins wars, solves crises, is an indispensable condition of a vigorous national life.’

Luxe-emissies en basisemissies

Dat geldt ook voor de klimaatcrisis. Om de klimaatontwrichting niet compleet te laten ontsporen, moeten we binnen ons koolstofbudget blijven. Dat is de maximum hoeveelheid CO₂ die we nog uit kunnen stoten willen we onder de anderhalve graad opwarming blijven, zoals afgesproken in bij het Klimaatakkoord van Parijs. Wetenschappers hebben begin 2023 berekend dat we wereldwijd in totaal nog 380 gigaton CO₂ kunnen uitstoten. Op de huidige koers is dat koolstofbudget in 2030 op. (En laten we vooral dit optimistische scenario gebruiken, want er zijn ook wetenschappers die deze schatting met de nieuwe IPCC-methodologie recent hebben geüpdatet en uitkomen op 260 gigaton CO₂, waarmee het wereldwijde koolstofbudget in 2028 al op zou zijn.)

Koolstofdioxide uitstoten is op zichzelf niet slecht. Elke keer als we uitademen, brengen we CO₂ de lucht in. Daarnaast komt er onvermijdelijk CO₂ vrij als we proberen te overleven. De productie van voedsel, schoon drinkwater, huisvesting, kleding, gezondheidszorg, onderwijs: alles zorgt op een of andere manier voor emissies. Het wordt pas echt problematisch, om niet te zeggen catastrofaal, als we overmatig veel CO₂ de atmosfeer inbrengen.

De Indiase klimaatwetenschappers Anil Agarwal en Sunita Narain problematiseerden daarom in een essay het gelijkstellen van verschillende soorten CO₂-uitstoot. Tuurlijk, natuurkundig gezien is de CO₂ die vrijkomt bij de productie van voedsel gelijk aan de CO₂-uitstoot van een superjacht. Maar moreel gezien? ‘Can we really equate,’ schrijven Agarwal en Narain, ‘the carbon dioxide contributions of gas guzzling automobiles in Europe and North America (…) with the methane emissions of draught cattle and rice fields of subsistence farmers in West Bengal or Thailand? Do these people not have a right to live?’

Filosoof Henry Shue ontwikkelde op basis van dit concept een onderscheid tussen luxe-emissies en basisemissies. Luxe-emissies zijn het resultaat van nodeloze overconsumptie, zoals privéjets, superjachten of SUV’s. Basisemissies is uitstoot om te overleven en je staande te houden in de wereld. Zoals de Zweedse sociaal-ecoloog en activist Andreas Malm het omschrijft: ‘The former happen because rich people like to wallow in the pleasure of their rank, the latter because poor people try to survive.’

Betalen om te vervuilen

Wat te doen? De vervuiler laten betalen, zeggen niet alleen progressieve clubs als GroenLinks en Greenpeace, maar ook steeds meer gevestigde economen. Een manier om dat te doen, is het invoeren van een stevige CO₂-belasting. Dan zal er minder worden vervuild, volgens berekeningen van economen. Pay to pollute, betalen om te vervuilen.

Maar er is iets mis met deze aanpak, legt Harvard-filosoof Michael Sandel uit. In zijn boek What Money Can’t Buy uit 2012 zet hij uiteen wat geld allemaal níet kan kopen, en welke averechtse effecten het heeft als je geld de plaats van moraal in laat nemen.

Zo is er een verschil tussen een boete en een tarief betalen. ‘Boetes duiden op morele afkeuring, terwijl tarieven gewoon prijzen zijn die geen moreel oordeel impliceren,’ schrijft Sandel. Hij is bang dat als je mensen laat betalen om meer CO₂uit te stoten, dat net zoiets zou zijn als mensen laten betalen om zwerfafval de natuur in te mogen mieteren. De Range Rover-rijder mag dan, tegen betaling, lekker zijn plastic flesjes uit het raam smijten.

We vinden zwerfafval moreel verwerpelijk, en daarom staat er een boete in plaats van een tarief op. Hoe kan het dan dat we betalen voor groteske CO₂-uitstoot, wat nog veel meer ecologische verwoesting teweegbrengt dan plasticvervuiling, niet als boete maar simpelweg als tarief beschouwen?

De vermogens van de rijken stellen hen in staat hun energie-intensieve levensstijl af te kopen zonder hun destructieve gedrag te hoeven veranderen.

Want dat is het systeem waar nu steeds meer op wordt vertrouwd. Het Europese CO₂-handelssysteem, waarin door middel van emissierechten broeikasgasduitstoot kan worden gekocht, is een belangrijk instrument voor de Europese Unie om de uitstoot naar beneden te brengen. Maar voor bedrijven is de handel in CO₂ simpelweg een kostenpost bij het zakendoen – klimaatverandering opgenomen en gesteriliseerd in hun Excel-sheets.

Het afkopen van je CO₂-uitstoot is zo eerder een obstakel dan een oplossing voor het probleem. (En dan heb ik het nog niet eens over het feit dat de CO₂-compensatie-industrie nu al een schimmig trackrecord heeft gekregen.) Het afkopen vormt een morele bedreiging, meent Sandel. Degenen die deze CO₂-aflaten kunnen kopen, zien zichzelf als ontdaan van verantwoordelijkheid voor klimaatverandering.

Sandel schrijft voorzichtig: ‘A global market in the right to pollute may make it harder to cultivate the habits of restraint and shared sacrifice that a responsible environmental ethic requires.’

De grote en al decennia hard groeiende vermogens van de rijken stellen hen in staat hun energie-intensieve levensstijl gewoon af te kopen zonder hun destructieve gedrag te hoeven veranderen. De pay to pollute-aanpak maakt het zo waarschijnlijk moeilijker in plaats van makkelijker om tot ontmoediging van deze overconsumptie te komen.

Ondermijning van het sociale contract

Wat doet dit met de rest van ons, aardbewoners zonder privéjet? Waarom zouden de niet-rijken nog moeite doen, als de rijken de wereld over kunnen blijven vliegen in privéjets vol marmer en superjachten met overdekte tennisbanen en onderzeeërs aan boord? Waarom je biefstuk en zonvakantie in Turkije opgeven als de meest onnodige overconsumptie van de superrijken niet wordt ingeperkt?

Cognitieve wetenschappers Nicolas Baumard en Coralie Chevallier stellen op basis van een grote hoeveelheid economische en psychologische studies dat altruïstisch gedrag de logica van voorwaardelijkheid volgt. Mensen laten keer op keer zien dat ze heel goed weten hoe ze altruïstisch kunnen zijn. Ze doen vrijwilligerswerk, eten vegetarisch, stoppen met vliegen, geven bloed, doneren aan goede doelen. Baumard en Chevallier schrijven: ‘Humans cooperate on the condition that others cooperate. Conversely, they stop cooperating when they see that some are not doing their part. To be accepted, public policies and social norms must therefore incorporate this cooperative logic.’

Recent onderzoek van marktonderzoeksbureau Norstat in opdracht van de onafhankelijke voorlichtingsorganisatie Milieu Centraal bevestigt dit: 75 procent van de Nederlanders maakt zich zorgen om het klimaat en een meerderheid noemt minder vliegen (54 procent) en huizen beter isoleren (67 procent) als belangrijke klimaatmaatregelen die we zouden moeten nemen. ‘Driekwart van de Nederlanders staat open voor meer dwingende maatregelen,’ zegt Ika van de Pas, directeur-bestuurder van Milieu Centraal. Ze willen dus hun levensstijl aanpassen, maar vooral als dat voor iederéén geldt.

Het bestaan van privéjets, superjachten en SUV’s neemt niet alleen gigantische happen uit het kleine beetje koolstofbudget dat ons resteert, het ondermijnt ook de collectieve moraal om iets aan de klimaatcrisis te doen.

Het verwoestende effect van privéjets en andere groteske overconsumptie stopt dus niet bij de directe CO₂-uitstoot ervan. De hyperconsumptie van de rijken, schrijven Baumard en Chevallier, leidt tot ondermijning van het sociale contract en daarmee het vertrouwen tussen burgers. Met grote gevolgen. De reden dat de meesten mensen zich aan de wet houden, hun afval scheiden en hun impact op het milieu proberen te beperken, heeft niets te maken met angst voor de politie. ‘We obey the law and contribute to the common good because we see it as our duty and trust those around us are doing the same.’

Alle mensen worden geconfronteerd met fundamentele veranderingen in hun manier van leven door klimaatverandering, behalve de superrijken, die kunnen zich er gewoon onderuit kopen. De milieu-impact van de lifestyle van de superrijken wordt dan ook enorm onderschat. Het bestaan van privéjets, superjachten en SUV’s neemt niet alleen gigantische happen uit het kleine beetje koolstofbudget dat ons resteert, het ondermijnt ook de collectieve moraal om iets aan de klimaatcrisis te doen. Waarom zou jij je thermosstaat lager zetten als de superrijken zelfs met de meest onnodige hyperconsumptie wegkomen, simpelweg voor hun eigen comfort? Niet dat niet-rijken zich niet hoeven aan te passen, maar dat voelt futiel en onrechtvaardig zolang de hemel steeds voller raakt met privéjets en de vloot superjachten zich als een olievlek over de oceanen blijft uitbreiden.

Hoe ver we klimaatverandering uit de klauwen laten lopen, hangt dus sterk af van de vraag of we als eerste de meest nutteloze overconsumptie kunnen elimineren.

Het bericht Geen vlees, wel privéjets: de superrijken ondermijnen de moraal om de klimaatcrisis aan te pakken verscheen eerst op Vrij Nederland.

In het Engels scheelt het slechts één letter: ‘wealth’ en ‘health’. Het zou echter een totaal andere samenleving opleveren als niet materiële welvaart en economische groei, maar gezondheid het doel van de economie zou zijn. ‘Steeds duidelijker blijkt dat het op groei gerichte kapitalisme een doodlopende weg is. Het heeft rijkdom gebracht, maar er ook toe geleid dat het klimaat ontspoort, de natuur wankelt, de ongelijkheid toeneemt en ons welzijn steeds meer onder druk staat,’ zegt de Britse ecologisch econoom en hoogleraar duurzame ontwikkeling Tim Jackson via Zoom. Hij pleit daarom voor een postgroei-samenleving, en volgens hem kan een zorgeconomie daarvoor de blauwdruk bieden. Tijdens de eerste driedaagse Beyond Growth Conference, die het Europees Parlement afgelopen mei organiseerde, hield hij hierover twee bevlogen voordrachten.

De vraag wat welvaart kan betekenen op een eindige planeet houdt Jackson al decennia bezig en staat centraal binnen het Centre for the Understanding of Sustainable Prosperity (CUSP) waarvan hij sinds 2016 directeur is. Door de groeiobsessie faalt ons politieke en economische systeem in zijn basisopdracht: het garanderen van bestaanszekerheid voor mensen, schrijft hij in zijn laatste boek Post Growth. Life after Capitalism, vorig jaar in België verschenen als Voorbij de groei. Het leven na het kapitalisme.

De kern van zijn betoog: een goed leven hoeft niet ten koste te gaan van de aarde. Welvarende landen moeten bedenken hoe ze welvaart kunnen creëren terwijl ze minder grondstoffen en energie gebruiken. Jackson: ‘Dat kan, als ze meer inzetten op werk dat in economische zin minder productie oplevert, maar wel bijdraagt aan welzijn, zoals zorg, onderwijs, kunst en ambachtelijk werk.’

U noemt groeidenken een culturele mythe. Hoe bedoelt u dat?

‘Ik gebruik het woord mythe op een vriendelijke manier, in de zin dat elke cultuur en elke samenleving een mythe over haar bestaan kent. Daarvoor geldt dat we niet de neiging hebben die in twijfel te trekken en dat we er trouw aan zijn, omdat we ons er niet van bewust zijn. Voor ons is dat de mythe van groei. We hebben al onze aannames op basis hiervan gevormd en hebben instituties gebouwd die erop gebaseerd zijn. Ik noem het een mythe, omdat die diepgaand verweven is met elk deel van onze levens.

‘De overheid wordt het toneel van tegenstrijdige belangen. Ze wil enerzijds de economie en groei beschermen en anderzijds de burgers en hun welzijn.’

Omdat ik daar al lang over nadenk, ben ik er gevoelig voor en kan ik het voortdurend horen in politieke taal. Het grappige is dat, hoewel er nu veel meer vragen over groei worden gesteld, je het toch zo duidelijk blijft horen. Bijna alle politici hebben het erover dat het verschil tussen hun partij en andere partijen is dat zíj kunnen zorgen voor groei. Zo willen ze laten zien dat ze verantwoordelijke, fatsoenlijke, vooruitziende en succesvolle politici zijn.’

Om mensen gerust te stellen, zodat die op ze blijven stemmen?

‘Ja, en dat werkt ook zo. Want het punt van een mythe is dat die niet alleen leeft in de politiek, in onze instituties en onze cultuur, maar ook in onszelf. Het idee van groei is goed, groei staat gelijk aan banen en meer is beter, is gebaseerd op een naturalistische analogie. We houden de groei van onze kinderen nauwgezet bij en zijn gewend geraakt aan het idee dat groei iets goeds is, omdat we het associëren met bloei. Maar we willen natuurlijk niet dat onze kinderen blijven doorgroeien. Als je een mythe wilt baseren op de natuur, zou die veel meer moeten denken in cycli van groei en verval. Maar wat we doen met onze groeimythe, is simpelweg de tweede helft van die cyclus afsnijden, omdat we daar niet graag naar kijken. Want we houden er niet van dat dingen uiteindelijk vervallen, verslechteren en sterven. Daarom vestigen we onze hoop op slechts de helft van de levenscyclus.

De kracht hiervan is gigantisch. Ik heb door de jaren veel gesprekken gehad over groei, ook met gewone mensen, en ook zij formuleren nog steeds het standpunt dat groei goed is. Natuurlijk klopt dat voor een deel. Maar als je het hele verhaal over onze samenleving en al onze verwachtingen baseert op een mythe, namelijk het idee dat groei altijd kan doorgaan en dat technologie al onze problemen zal oplossen, botst dat na verloop van tijd met de realiteit. Dan is een mythe niet alleen niet langer functioneel, maar wordt die zelfs schadelijk.’

Omdat we inmiddels bijna alle planetaire grenzen overschrijden?

‘In 2009, toen het Stockholm Resilience Center een onderzoek publiceerde naar de planetaire grenzen, werden we ons er voor het eerst van bewust dat we sommige van die grenzen dreigden te overschrijden. Dat er vervolgens vastgehouden is aan het idee van economische groei, is wat jonge mensen zoals Greta Thunberg inspireerde om het te hebben over sprookjes.’

U vindt dat duurzame welvaart niet gericht moet zijn op groei, maar systematisch gezondheid centraal zou moeten stellen. Waarom?

‘Dat was in een aantal opzichten een eenvoudige les van de pandemie. We merkten toen dat, als puntje bij paaltje komt, we ervoor kiezen levens van mensen en hun gezondheid te verdedigen. Ook realiseerden we ons hoe belangrijk dat deel van de economie is: de gezondheidszorg, onze ziekenhuizen, de beschikbaarheid van gezonde voeding, de mogelijkheid te leven op veilige plaatsen met schone lucht en een goede volksgezondheid. We zagen toen ook dat het zo veelvuldig voorkomen van obesitas, hart- en vaatziekten en diabetes ten gevolge van de enorme overconsumptie betekent dat een bevolking minder veerkrachtig is tijdens een pandemie, zoals de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) ook heeft aangegeven. Nog los van hoe slecht dat is voor individuen.

De negentiende-eeuwse filosoof John Ruskin zei al: de eerste rijkdom is gezondheid. Er ís geen welvaart zonder gezondheid. Een ruimere opvatting van welvaart als gezondheid gaat niet alleen over fysieke gezondheid, maar ook over mentaal welbevinden. En het gaat niet alleen over individuen, maar over gemeenschappen, en niet alleen over mensen, maar ook over andere soorten, ecosystemen en de planeet. Als je vraagt wat mensen zelf het belangrijkst vinden, staat gezondheid – van henzelf, hun familie, gemeenschap en leefomgeving – ook bovenaan hun lijstje. Gezondheid als metafoor is een heel bruikbaar startpunt om na te denken over welvaart. Het wijst namelijk onmiddellijk in een andere richting dan groei. Want als je welvaart opvat als rijkdom, dan wil je er altijd méér van. Terwijl gezondheid altijd draait om balans. Want er is dan een punt waar wat je hebt toereikend is en waar “meer” niet beter is. Aristoteles had het al over het belang van de balans tussen tekort en overdaad voor eudaimonia, het goede leven.

Balans is een veel beter uitgangspunt voor een verhaal voor onze cultuur, of mythe, als je het zo wilt noemen, en voor onze aspiraties en doelen. Een gezond organisme streeft niet naar steeds meer. Maar wij hebben welvaart ingebed in een bepaalde vorm van economie, kapitalisme, waarin het streven naar meer de drijvende kracht is waar we alles rond organiseren. Een kenmerk van kapitalisme is dat het niet herkent wat “voldoende” is. En zelfs als het dat punt wel zou herkennen, weet het niet hoe het kan stoppen.’

‘Als je erkent dat materialisme en consumentisme de planeet verwoesten en ons niet gelukkig maken, moet je op zoek gaan naar iets beters.’

Als welvaart wordt opgevat als gezondheid, betekent dit dat zorg het leidende principe van de economie zou moeten zijn. Waarom pleit u voor een zorgeconomie?

‘Zorg is een sector die bijdraagt aan de kwaliteit van leven, met een relatief lage materiële, energie- en CO2-voetafdruk, die veel werkgelegenheid biedt en die ook – als de omstandigheden goed zijn ingericht – erg bevredigend werk kan betekenen. Het is economisch gezien dus een goede plek. Het gaat om zorg van mensen voor elkaar en voor de leefomgeving. Het fundamentele punt is echter: het kapitalisme doet niet aan zorg. Dat heeft te maken met een wezenlijk kenmerk van zorg: het vraagt tijd, want het gaat om aandacht. Daarmee staat het haaks op de drang naar meer productiviteit die kapitalisme centraal stelt. Daarom zien we dat de zorgsector al decennia te maken heeft met bezuinigingen en dat dezelfde zorgmedewerkers voor wie we applaudisseerden tijdens de pandemie nog steeds moeten strijden voor fatsoenlijke salarissen.’

Volgens sommige mensen is economische groei noodzakelijk voor voldoende welvaart, zodat we gezondheidszorg kunnen betalen. Hoe kijkt u daarnaar?

‘Dat klopt totaal niet, het is juist andersom: gezondheid vormt de basis van al onze welvaart. Het is een hardnekkige misvatting dat rijkdom op de eerste plaats komt en gezondheid op de tweede en dat we de zorg alleen kunnen betalen als het economisch goed gaat. Zonder gezondheid ís er geen rijkdom. En zonder zorg is er geen economie. Zorg is het onzichtbare hart van onze economie. Feministische economen wijzen hier al lang op. Zorg is geen luxeartikel, maar een fundamentele investering.’

Dochteronderneming van de natuur

Niet alleen zorg, ook natuur komt er per definitie bekaaid vanaf in het kapitalisme, constateert Jackson. Maar de economie staat niet los van de natuurlijke wereld. ‘Economie is voor de volle honderd procent een dochteronderneming van de natuur,’ schrijft hij in Voorbij de groei. Zoals veel ecologisch economen is hij niet opgeleid als klassiek econoom; hij studeerde wis- en natuurkunde en filosofie. De ramp met de kerncentrale in Tsjernobyl in 1986 was voor hem een wake-up call en daarna ging hij voor Greenpeace werken aan duurzame energie. In 2009 verscheen zijn internationaal invloedrijke boek Prosperity without Growth, dat hij aanvankelijk schreef als advies aan de Britse overheid. Sindsdien worden er volgens hem alsmaar meer vraagtekens gezet bij groei en ziet hij de discussie over degrowth – ontgroeien – steeds turbulenter worden.

Dat heeft volgens hem verschillende redenen. Zo merken politici de laatste jaren dat groei moeilijker realiseerbaar is. Ook lukt het niet om voldoende technologische investeringen te doen om duurzame doelen te halen en toch te blijven groeien. Tijdens de pandemie – een experiment in non-kapitalisme, aldus Jackson – is veel nagedacht over wat voor een economie we willen. ‘Vlak erna begon de oorlog in Oekraïne. Die confronteerde ons ermee dat het niet goed is om afhankelijk te zijn van dictators of autocratische regimes.’

Denkt u dat het mogelijk is om een postgroei-economie te realiseren binnen het huidige democratische systeem?

‘Nee, want ik denk dat dit systeem ernstige fouten bevat. Die volgen niet uit de principes van democratie, maar uit de manier waarop we democratische participatie vormgeven. Want de structuren en instituties hebben de democratische legitimiteit in sommige opzichten uitgehold. Zo hebben we in het Verenigd Koninkrijk een belachelijk kiesstelsel met districten, dat niet eens representatief is voor de bevolking. Maar zelfs in representatieve democratieën heb je een probleem, in die zin dat garanderen dat bedrijven succesvol kunnen zijn als hoofdtaak van regeringen wordt gezien, omdat dat ons welvaart bezorgt en het mogelijk maakt te betalen voor zaken zoals zorg. Dat betekent dat de overheid het toneel van tegenstrijdige belangen wordt. Want ze wil enerzijds de economie en groei beschermen en anderzijds de burgers en hun welzijn.

Ik zag dat duidelijk toen ik Economisch Commissaris was. Het Verenigd Koninkrijk was in 2008 wereldwijd het eerste land met een klimaatwet, maar ging ook aan kop met de neoliberale economie, had gedereguleerde financiële instituties en had haar eigen bank op afstand geplaatst van besluitvormingsprocessen. De manier waarop de private sector werd bevoordeeld, hoewel het een Labourregering was, leidde tot een economische ineenstorting. Daarna werden bezuinigingen gezien als het enige politiek realistische antwoord op de financiële crisis. Met het kapitalisme hebben we een problematische relatie gecreëerd tussen de staat en de markten, waardoor staten niet langer goed in staat zijn hun plichten voor het beschermen van gewone burgers na te komen. Dat is gevaarlijk voor de democratie.’

Omdat het leidt tot populisme?

‘Ja, want je pretendeert dat er democratische participatie is en dat mensen via verkiezingen politici kunnen kiezen die opkomen voor hun belangen en het algemeen belang. Als vervolgens blijkt dat vooral de belangen van degenen met geld, bezit en macht en bedrijfsbelangen worden verdedigd, met als argument dat dit groei zal opleveren, ervaren mensen rechteloosheid en desillusie. Dat leidt tot populisme en draagt bij aan een post-truth en postdemocratische wereld waarin democratie een vijgenblad, een illusie, wordt voor macht. Kijkend naar hoe onze democratieën zich ontwikkeld hebben, verwacht ik niet dat het realiseren van een postgroei-economie een gemakkelijk gevecht zal zijn. Ik denk dat onze democratische systemen aanpassingen nodig hebben.’

Zoals een burgerberaad?

‘Dat is een interessant idee en er bestaat al een lange geschiedenis van zulke vormen van democratie. Maar uit de experimenten ermee blijkt ook dat het beperkingen heeft. Toen ik vanuit de Commissie voor Duurzame Ontwikkeling deelnam aan een burgerberaad over duurzame consumptie kwamen gewone mensen met prachtige creatieve oplossingen. Na afloop hadden ze een leuke dag gehad en had de regering aan haar plicht voor een burgerberaad voldaan, maar veranderde er niets. Het moet dus echt meer betekenen dan tot nu toe, anders draagt een burgerberaad alleen maar bij aan het ontbreken van een oplossing. En er zijn meer veranderingen nodig in het democratisch systeem.’

Ziet u belangrijke internationale ontwikkelingen op het gebied van degrowth?

‘Er is steeds meer serieuze belangstelling voor. Tijdens de Beyond Growth Conference van het Europees Parlement bleek duidelijk dat het idee sterk leeft, vooral bij jonge mensen, en dat zij vraagtekens zetten bij het groeiparadigma. Dat is veel breder dan de klimaatbeweging onder jongeren; het leeft in de politiek, in bedrijven en in het maatschappelijk middenveld. Het wordt steeds duidelijker dat het echt anders moet, en veel meer mensen werken daaraan. Tijdens die conferentie is een nieuw netwerk opgezet van nationale politici in Europa die proberen die ideeën in te brengen binnen regeringen. In het Verenigd Koninkrijk is een groep parlementariërs van verschillende partijen, de Al-Party Parliamentary Groups on Limits to Growth, waarvoor mijn CUSP-groep de secretaris levert. We proberen een veilige plek te creëren waar zij onderling in gesprek kunnen. We leven in een andere wereld dan tien jaar geleden en er gebeurt veel. Maar we zijn nog niet waar we zouden moeten zijn.’

‘We hebben een economie nodig met als eerste taak: voldoen in de basisbehoeften van iedereen, binnen de grenzen van de planeet. Dan kom je uit bij een economie die wil zorgdragen.’

Opmerkelijk was dat de Ierse president Michael D. Higgins onlangs een toespraak hield over de noodzaak van degrowth, waarin hij u citeerde over de onmogelijkheid van groene groei.

‘Hij wil het in zijn presidentschap hebben over ideeën, dus hij gebruikte die speech, net als zijn andere speeches, als een manier om fundamentele punten waarop het systeem moet veranderen uit te dagen. De tien dagen erna had hij wel zijn handen vol aan brandjes blussen, vanwege de vele boze mensen die hem aanvielen. Los daarvan was het een bijzondere toespraak van een gewaardeerd politiek leider en daarom heel belangrijk.’

Een aantal landen, zoals Finland, IJsland en Nieuw-Zeeland, werkt aan een welzijnseconomie. Sluit dat aan bij wat u bedoelt met een postgroei-economie?

‘Nieuw-Zeeland werkt sinds 2019 met een welzijnsbudget en formuleert doelen die op welzijn zijn gericht, zoals het verbeteren van de geestelijke gezondheid. Het gevaar is wel dat een welzijnseconomie een mainstream alternatief wordt voor het groeiparadigma. Dan wordt een welzijnseconomie alleen een glazuurlaagje op de taart: leuk om te hebben en een luxe waarover je kunt nadenken, als er genoeg groei is. Dat was mijn boodschap afgelopen juni tijdens het Wellbeing Economy Forum in Reykjavik.

De neiging is groot om een welzijnseconomie gelijk te stellen aan de groeieconomie. Zo concludeerde de Europese Raad in 2019 dat beide in essentie hetzelfde zijn. Terwijl we juist moeten nadenken over de fundamentele verschillen. Want we hebben een ánder soort economie nodig met als eerste taak: voldoen in de basisbehoeften van iedereen, binnen de grenzen van de planeet. Dan kom je uit bij een economie die wil zorgdragen.’

Uit de reacties op degrowth blijkt dat er veel misverstanden over bestaan, zoals dat het doel ervan economische krimp zou zijn.

‘Dat klopt. Terwijl het belangrijk is een onderscheid te maken tussen wat er gebeurt tijdens een recessie en waar we het over hebben bij een postgroei-economie, namelijk het ontwikkelen van een visie op een fundamenteel ander soort samenleving. Tegelijk moeten we beseffen dat ons huidige systeem in bepaalde opzichten afhankelijk is van groei vanwege hoe het nu georganiseerd is. Om dit te ontwarren, zal veel hard werk nodig zijn, en het vraagt om visie en om het soort leiderschap dat Higgins liet zien om naar voren te stappen en een waardegestuurde vorm van vooruitgang te formuleren.’

U schrijft dat we voldoening moeten vinden in niet-materialistische waarden. Hoe kunnen we dat leren?

‘Ik denk dat we dat tot op zekere hoogte al weten. We hebben tijdens de pandemie opnieuw geleerd dat het niet gaat om hoeveel spullen we hebben, maar of onze naasten veilig waren, en we waardeerden de natuur meer. Een van de dingen die kapitalisme heeft gedaan, is een onderwijssysteem creëren dat gericht is op de eigen behoefte aan consumenten en producenten. Maar dat staat haaks op een leefbare planeet. Welvaart definiëren als het voorhanden zijn van consumptiegoederen is armoedig, want het is een miskenning van onze menselijkheid en onderlinge afhankelijkheid. De psychologie weet dat wat ons werkelijk vervulling biedt het hebben van betekenisvolle interacties in het dagelijks leven is en het ervaren van verbinding met mensen en plaatsen.

‘Het kapitalisme heeft allerlei psychologische verslavingen en afhankelijkheden gecreëerd, ook van instituties en structuren en van de manier waarop markten verondersteld worden te werken.’

In mijn boek noem ik flow als voorbeeld. Het is een toestand die kan optreden als je helemaal opgaat in een taak of gesprek, of in het bouwen of ontwerpen van iets. Dat hangt sterk samen met een gevoel van welzijn. Psycholoog Mihály Csíkszentmihályi heeft erop gewezen dat dit een van de meest vervullende mentale toestanden is. Het draait om een langer proces waarbij je gebruikmaakt van je vaardigheden en uitdagingen overwint bij het halen van doelen die vragen om tijd en aandacht. Dat dreigt naar de achtergrond te verdwijnen door het consumentisme met alle onmiddellijke bevrediging die daarbij hoort.’

Ondertussen wordt dat aangewakkerd door influencers op sociale media als TikTok...

‘Dat is enorm beangstigend. We hebben een generatie jongeren die verslaafd is aan statusgedreven doelen en zij worden in wezen klaargestoomd voor bedrijfsmodellen die hun werkelijke belangen helemaal niet op het oog hebben. Het kapitalisme heeft allerlei psychologische verslavingen en afhankelijkheden gecreëerd, ook van instituties en structuren en van de manier waarop markten verondersteld worden te werken. Als je erkent dat materialisme en consumentisme de planeet verwoesten en ons niet gelukkig maken, moet je op zoek gaan naar iets beters en dat formuleren. Het betekent levenslang leren en zingeving en betekenis proberen te vinden op manieren die niet schadelijk zijn en meer rechtdoen aan wie we als mens in wezen zijn.’

Het bericht Zonder de zorg ís er geen economie, volgens ecologisch econoom Tim Jackson verscheen eerst op Vrij Nederland.

De macro-economische situatie bepaalt in hoge mate hoe krap of hoe ruim het begrotingsbeleid zou moeten zijn. Jarenlang stond de rente op de ondergrens van de centrale bank, nabij nul. De inflatie was niet omhoog te branden. En de economie groeide maar matig. Economen spraken van langdurige stagnatie. Bij chronisch tekortschietende vraag en lage inflatie was het verstandig om een ruim begrotingsbeleid te voeren. Bovendien was geld lenen voor de overheid gratis.

Maar toen kwamen corona en de oorlog in Oekraïne. De economie werd geraakt door zowel negatieve aanbod- als positieve vraagschokken. Het aanbod in de economie nam tijdens corona af door de ontregeling van de productieketens vanwege de lockdowns, de verstoringen in de internationale handel (denk aan Brexit en de spanningen tussen de VS en China) en de sterk gestegen prijzen van grondstoffen, transport, energie en voedsel na de Russische invasie van Oekraïne.

Tegelijkertijd werd de vraag aangejaagd door de compensatiepakketten voor de covid- en energiecrisis, een ruim begrotingsbeleid en een (aanvankelijk) ruim monetair beleid. Toen de coronabeperkingen werden opgeheven, vlogen de opgepotte besparingen als een klodder ketchup door de economie. Het gevolg was enorme inflatie en een terugval van de economische groei.

Macro-economisch debat

Tegen deze achtergrond woedde een groot macro-economisch debat, met als hoofdrolspelers Larry Summers en Paul Krugman. Hamvraag: waren deze schokken tijdelijk of permanent? Het antwoord was, zo blijkt nu: beide. Veel van de covid- en Oekraïneschokken zijn inmiddels weggeëbd. Zo zijn de productieketens hersteld en de energieprijzen weer genormaliseerd. Tegelijkertijd zijn er permanente gevolgen in de vorm van sterke prijs- en loonstijgingen die nu de belangrijkste oorzaak zijn van de hardnekkig hoge inflatie van bijna 4 procent dit en volgend jaar.

De consensus onder economen is dat we nog steeds aanzienlijke overbesteding hebben. Dat zien we niet alleen terug in de hoge inflatie, maar ook op de arbeidsmarkt. Daar is personeel nog altijd moeilijk te krijgen. De CPB-schatting van de output gap geeft ook aan dat we veel meer proberen te kopen dan dat we kunnen produceren.

De overheid moet zuinig blijven zolang inflatie nog niet terug is op het doel van de ECB.

Het begrotingstekort verslechtert volgens de laatste CPB-ramingen in hoog tempo, tot zo’n 4 procent van het bruto binnenlands product (bbp) in 2028. De overheid blijft de economie dus stimuleren, en het begrotingsbeleid is daarom veel te ruim. Alle scholen in het economisch denken, van neoklassieken tot keynesianen, geven nu hetzelfde advies: de begroting moet worden verkrapt om de vraag en daarmee de inflatie niet verder aan te jagen. De overheid moet zuinig blijven zolang inflatie nog niet terug is op het doel van de Europese Centrale Bank (ECB).

De komende kabinetsperiode moeten de overheidsuitgaven daarom omlaag of de belastingen omhoog. Maar met hoeveel? Dat is een lastige vraag. De economie koelt in hoog tempo af. Centrale banken hebben wereldwijd ongekende renteverhogingen doorgevoerd om de inflatie te beteugelen. Mede daardoor zit Nederland op dit moment in een technische recessie.

Tegelijkertijd laten de ramingen van het CPB zien dat de groei zich in de loop van 2023 herstelt, zodat we over heel 2023 nog 0,7 procent en volgend jaar met 1,4 procent groeien. Maar nog steeds is onduidelijk of de ECB deze zachte landing van de economie weet te maken ­– misschien moet die de rentes nog meer verhogen om de inflatie de kop in te drukken, en dat kan de economie alsnog in een recessie duwen.

Negatieve aanbodschokken

Complicerende factor is dat nieuw kabinetsbeleid pas over een jaar of twee doorwerkt in de economie. Het tekort te snel en te hard reduceren, kan averechts uitpakken. Maar te weinig doen kan de inflatie en krapte verder aanwakkeren en de overheidsfinanciën op lange termijn uit het lood doen slaan.

Op lange termijn moet de overheid voorkomen dat de overheidsfinanciën onhoudbaar worden en de staatsschuld explosief toeneemt. Of dat gebeurt, wordt bepaald door drie dingen: de rente op de staatsschuld, de groeivoet van de economie en het structurele overheidstekort. Hoe hoger de rente, hoe lager de groei, en hoe groter het tekort, hoe sneller de begroting ontspoort.

Economen weten niet precies wat er op middellange termijn met de rente gaat gebeuren. Voormalig chef-econoom van het IMF, Olivier Blanchard, denkt dat de rente weer omlaag gaat als centrale banken de inflatie hebben bedwongen. Die rente is langdurig laag geweest door structurele trends die niet ineens door corona en Oekraïne omkeren. Door de vergrijzing en groeiende inkomensongelijkheid wordt er meer gespaard. Daarnaast lijkt de technologische ontwikkeling te vertragen en is minder spaargeld nodig om nieuwe investeringen te financieren. Bedrijven investeren meer in goedkope IT dan in duur vastgoed en dure machines. Daarnaast vragen banken, pensioenfondsen en verzekeraars structureel meer veilige staatsobligaties.

Maar recente ontwikkelingen duiden wel op een stijging van de overheidsrentes, zoals de huidige chef-econoom van het IMF, Gita Gopinath betoogt. Door alle crises zijn de overheidstekorten en -schulden structureel hoger. Daarnaast neemt de investeringsvraag toe door de klimaattransitie. Bovendien zijn er ook structurele, negatieve aanbodschokken, zoals minder wereldhandel en de afvlakking van het arbeidsaanbod. Een terugkeer naar langdurige stagnatie is volgens haar niet uitgesloten, maar minder waarschijnlijk. De rente voor de overheid zal daarom wel wat dalen maar niet meer zo laag worden als die voor corona was.

Een forse tekortreductie

Welk tekort kan de overheid zich dan structureel veroorloven zodat de staatsschuld op lange termijn houdbaar is? Op de financiële markten bedraagt de 10-jaarsrente op staatsleningen 3 procent nominaal en 1 procent reëel (voor inflatie gecorrigeerd). De structurele groeivoet van de economie is ongeveer 1 procent per jaar. De overheid zou bij deze rente en groei dan in 2028 een begrotingstekort moeten hebben van ergens tussen de 1 en 2 procent van het bbp om de staatsschuld op lange termijn tussen 60 en 90 procent van het bbp te stabiliseren. Daarbij wordt rekening gehouden met de CPB-schatting voor overbesteding van zo’n 1,5 procent van het bbp gemiddeld gedurende 2024-28.

De volgende regering moet daarom een forse tekortreductie doorvoeren van 2 tot 3 procent van het bbp. Dat is een ombuiging van circa 20 tot 30 miljard euro op de begroting. Dat vereist na jaren van laks begrotingsbeleid het aanhalen van de teugels.

Nederland heeft bovendien nog altijd grote maatschappelijke opdrachten bij klimaat en stikstof. De belabberde productiviteitsgroei vraagt bovendien om grotere overheidsinvesteringen in onderwijs, onderzoek en infrastructuur.

Het zou daarom verstandig zijn om in de begroting een structurele investeringsruimte te maken van ongeveer 1 procent bbp, circa 10 miljard per jaar. Maar alleen voor beleidsmaatregelen die aantoonbaar rendabel zijn, bijvoorbeeld met een kosten-batenanalyse van het CPB. Dat betekent dat het begrotingstekort kan oplopen tot 2 à 3 procent van het bbp aan het einde van de volgende kabinetsperiode als de investeringsruimte volledig zou worden benut. De staatsschuld komt dan op lange termijn uit op ongeveer 90 tot 120 procent van het bbp.

De investeringsruimte zou ook in de plaats moeten komen van alle investeringsfondsen voor klimaat en stikstof en het groeifonds. Deze fondsen hebben de begroting ontwricht, veroorzaken bestuurlijke onrust en leiden tot bestedingsdrift waardoor publiek geld wordt verspild.

Een deel van de begrotingsopgave kan ook worden gedekt door verspilling te voorkomen. Zo kan worden besloten om ondoordachte plannen voor gratis kinderopvang niet door te laten gaan. De overheid zou daarnaast een maximumprijs moeten instellen per ton bespaarde CO₂ en stikstof: kost een maatregel te veel geld, dan wordt die niet ingevoerd. Ook zou de overheid bij klimaat- en stikstofbeleid veel meer moeten beprijzen en normeren in plaats van subsidies uit te delen. Daarnaast kan de overheid geld vrijspelen door de groei van de zorguitgaven af te remmen en belastingen op vermogensinkomsten te hervormen.

Er is met geld gesmeten om politieke tegenstellingen af te kopen.

Tot slot zou de rust in het begrotingsbeleid moeten terugkeren. De afgelopen jaren waren de meest chaotische van de afgelopen decennia. Daar waren goede redenen voor: door corona en de invasie van Oekraïne waren snelle en omvangrijke overheidsinterventies nodig. Maar ontegenzeggelijk zijn de begrotingsprocessen de afgelopen jaren ook sterk ondermijnd door groeiende politieke fragmentatie en polarisatie; er is met geld gesmeten om politieke tegenstellingen af te kopen.

Zonder grote externe turbulentie moet het aantal besluitvormingsmomenten weer tot één moment per jaar worden teruggebracht. De begrotingsregels moeten worden herzien op een manier die recht doet aan de politieke realiteit én niet leidt tot ontwrichting van de overheidsfinanciën op lange termijn. Het zou daarom goed zijn als een nieuwe regering aansluit bij EU-plannen voor de herziening van de begrotingsregels. Een nieuwe regering zou bovendien heldere spelregels moeten formuleren over wat te doen met de miljarden die op de plank blijven liggen door aanhoudende krapte en personeelsgebrek. Het CPB schat die ‘onderuitputting’ voor 2024 op maar liefst 15 miljard euro.

De moeilijke opdracht voor een nieuwe regering is daarom de begrotingsorde en -rust te herstellen, verstandig macro-economisch beleid te voeren, de overheidsfinanciën op lange termijn houdbaar te houden en ruimte te maken voor noodzakelijke publieke investeringen. We zullen de komende maanden gaan zien welke partijen deze opdracht serieus nemen.

Het bericht Wat er moet gebeuren wil een nieuw kabinet de begroting weer op orde krijgen verscheen eerst op Vrij Nederland.