De markt heeft te lang naar risico gekeken als een zaak voor obligatiebeleggers, stelt van Vliet. Volgens hem begint dat sentiment nu door de oorlog in Oekraïne te kantelen. Het monetaire beleid verkrapt, en het besef dat centrale banken niet meer alle bedrijven gaan redden, daalt in. De quantstrategieën van Robeco (de quant-gedreven defensieve fondsen met een lage volatiteit en lage beta) plukken van die ontwikkeling nu de vruchten, vertelt hij.

Volgens van Vliet, als hoofd van Quant Equities en manager van de Conservative Equity fondsen bij Robeco verantwoordelijk voor 70 miljard euro aan activa, staat de markt er op dit moment alleen voor.  

‘In de huidige situatie staat de markt op haar eigen benen. Onze modellen signaleren nu een draai van focus op groei naar focus op risico. Dat zorgt ervoor dat aandelen hele andere waarderingen krijgen.’

Verdisconteringsvoet

De waardering van activa kent een drieledige basisformule: cashflow, de groei van de cashflow en de verdisconteringsvoet. Alle andere ruis in de markt is van ondergeschikt belang bij het waarderen van een aandeel, volgens hem.  

De laatste jaren concentreerden beleggers zich teveel op cashflowgroei, stelt van Vliet. Dat gebeurde terwijl de verdisconteringsvoet - de variabele die gebruikt wordt om de huidige waarde van toekomstige kasstromen te berekenen op basis van de rendementsverwachting - lang werd genegeerd.

Omdat aandelen hun waarde ontlenen aan de verdiscontering van toekomstige kasstromen, zorgt een hogere verdisconteringsvoet voor een lagere waarde van kasstromen. Een daling van de contante waarde duwt de aandelenkoers omlaag.

‘Die verdiscontering bestaat uit twee delen, namelijk rente en risico-opslag’, vertelt van Vliet. ‘Die gaan nu beide omhoog door de macro-economische omstandigheden. Als gevolg daarvan stijgt de verdisconteringsvoet en zakt de prijs van aandelen razendsnel.’

Saaie aandelen

De quantfondsen van Robeco beleggen vooral in defensieve sectoren zoals verzekeraars en consumentengoederen, het liefst met een lage koerswinstverhouding. Ook binnen IT zitten de fondsen in defensieve namen als Oracle en Microsoft.

‘In iedere sector zitten “saaie” aandelen, die structureel worden ondergewaardeerd. Daar zitten wij het liefste in’, vertelt Van Vliet. Andere voorbeelden van defensieve aandelen in de portefeuille van het Conservative Equities fonds zijn Merck & Co, het Japanse telecombedrijf KDDI en Royal Bank of Canada.

Emotieloze modellen

Van Vliet: ‘Onze onderzoekers werken continu aan modelverbetering. De modellen draaien emotieloos door, ook tijdens een oorlog. Als we het menselijke financiële gedrag in kaart brengen, zien we dat beleggers te zelfverzekerd handelen. Dat kan komen door verschillende belangen of een verschillende beleggingshorizon. Soms reageren beleggers ook te traag of te weinig op nieuws.'

Volgens van Vliet, legden beleggers systematisch het feit naast zich neer dat niet alle bedrijven hetzelfde risicoprofiel hebben.

‘De markt is structureel over-optimistisch over hoogrisicoaandelen en te pessimistisch over laagrisicoaandelen. Een conservatieve, contraire positie, zorgt voor outperformance als je die gedurende een hele cyclus aan durft te houden.’

Robeco past die gedragsanalyse toe op aandelenmarkten, en is ervan overtuigd daar bescheiden van te profiteren. ‘Onze modellen hebben aandelen geselecteerd in de portefeuilles die profiteren van een draai naar een risicofocus.’

Een contraire, defensieve positie zorgt op de lange termijn altijd voor alpha, zegt van Vliet. Volgens hem gaat de vlieger “meer risico, meer rendement” op de lange termijn dan ook niet op.

Automatische piloot

‘Net als in een cockpit moet je vertrouwen op de piloot en de techniek als je in een storm terecht komt. Je kan dan niet opeens nieuwe software bouwen. Dat doen we nu ook tijdens deze oorlog, onze modellen zijn daar op voorbereid’, vertelt van Vliet.

Wel zijn de Russische holdings binnen de portefeuilles afgeschreven. De Russische holdings in de MSCI indices werden op woensdagavond afgewaardeerd en uit de indices gehaald. De blootstelling naar Rusland in de EM-portefeuilles van Robeco was beperkt en in lijn met de index.

‘We zijn wel nog in het bezit van de onderliggende stukken. Dat doen we om klanten te beschermen. Die afgewaardeerde stukken kunnen pas weer waarde krijgen als de beurzen heropenen. Ze zitten dan niet meer in de index maar wel nog in het fonds.’

Het opmerkelijke van de huidige situatie is overigens dat opkomende markten relatief goed presteren, ondanks de afwaardering van Russische aandelen, aldus van Vliet. Normaal gesproken gaan opkomende markten hard onderuit bij crises. Maar het verschil met het verleden is dat veel ontwikkelingslanden, zoals bijvoorbeeld Brazilië, veel grondstoffen hebben.

Wat hebben bedrijven als Equens, RBS, HP en Sligro gemeen? Met hun pensioenregeling vormen zij ieder een eigen collectiviteitskring onder de hoede van Centraal Beheer APF. Daarnaast zitten zo’n 1.250 Nederlandse werkgevers in multi client-kringen, van mkb tot grootzakelijke spelers. Twaalf collectiviteitskringen bedient Centraal Beheer APF in totaal.

De combinatie van zoveel bedrijven en pensioenfondsen in één algemeen pensioenfonds is in Nederland uniek, volgens bestuursvoorzitter Janwillem Bouma. ‘Wij zijn eigenlijk een klein ecosysteem, met ruimte voor alle regelingen, van DB tot DC.’ Sinds de oprichting ruim vijf jaar geleden voert Achmea IM het uitgestippelde beleggingsbeleid uit. De balans tussen maatwerk en efficiency door schaalvoordelen is uitgekiend. Elke collectiviteitskring heeft zijn eigen, afgescheiden kapitaal en beleggingsbeleid. Maar dat beleid varieert vooral in de specifieke weging van de vier onderliggende normportefeuilles.

Een voorbeeld: de pensioenpot in de kring van bierbrouwer Bavaria bestaat voor 46 procent uit de renteportefeuille, terwijl de rendementsportefeuille goed is voor 28 procent, de matchingportefeuille voor 16 procent en de inflatieportefeuille voor 10 procent. Abrupte inflatieschokken Wat die portefeuilles behelzen, legt Jeroen van der Put uit, als bestuurslid verantwoordelijk voor de beleggingen en klantrelaties. De renteportefeuille mikt op een stabiel pensioenresultaat met onder meer Europees staatspapier en bedrijfsobligaties met beperkte spreads

en hoge ratings.

High yield en leningen in opkomende markten zijn onderdeel van de rendementsportefeuille. De combinatie met aandelen is gunstig voor het risico-rendementsprofiel, aldus Van der Put. De matchingportefeuille bestuurt het renterisico van de vastrentende waarden. Zeer actueel is tot slot de inflatieportefeuille, waaraan twee jaar geleden niet-beursgenoteerde vastgoedfondsen zijn toegevoegd. ‘Die zijn weliswaar vrij illiquide, maar de inkomstenstroom is stevig en wordt aangepast aan de inflatie. De waarde is stukken stabieler dan bij beursfondsen’, aldus Van der Put.

De inflation linked-obligaties in deze portefeuille vangen abrupte inflatieschokken op, terwijl de reële assets bestand zijn tegen langdurig hogere inflatie. Uit ALM-studies blijkt volgens Van der Put telkens weer dat deze aanpak tot een robuustere portefeuille leidt. ‘De laatste tijd zien we dat meer deelnemers overtuigd raken van het belang.’ Zo besloot de Schotse bank RBS begin 2021 meer inflatierisico’s te gaan afdekken naarmate de dekkingsgraad stijgt. Centraal Beheer APF ontwikkelde daarvoor een staffel met reële sturing, waardoor de inflatie- en beleggingsrisico’s in de portefeuille steeds verder kunnen worden afgebouwd.

Voorsorteren

Voor de vier normportefeuilles put Centraal Beheer APF uit het volledige aanbod van beleggingsfondsen dat aansluit op de ESG-uitgangspunten, onder meer van BlackRock, LG Investment Management, Nomura en PGIM. ‘Er is maar één free lunch’, zegt Van der Put, ‘en dat is diversificatie’. Vandaar de keuze voor breed gespreide normportefeuilles, al sluit hij niet uit dat in de toekomst ook individuele titels in portefeuille komen. Actief of passief?

Daarover valt per beleggingscategorie vanuit een investment case een besluit. Voor beleggingen in emerging markets en voor beursgenoteerde vastgoedfondsen volstaan bijvoorbeeld passieve fondsen. Voorsorterend op het nieuwe stelsel combineert Centraal Beheer APF een zekere mate van flexibiliteit en solidariteit. In de opbouwfase van Kring DC kan elke deelnemer kiezen uit achttien risicoprofielen met een bijbehorende lifecycle-strategie.

Uit al die individuele keuzes komt een gewogen gemiddelde, dat collectief wordt belegd. Typerend voor Centraal Beheer APF is dat het al collectief kan doorbeleggen na de pensioendatum, met een opt-out voor deelnemers. Daarin zit volgens bestuursvoorzitter Bouma een belangrijk verschil met een PPI die deze mogelijkheid niet heeft. Het zorgt voor schaal en naar verwachting voor een duidelijk hoger pensioenrendement bij DC-contracten. 

Dit artikel is verschenen in de eerste editie van FN Institutioneel, de krant voor pensioenfondsbestuurders en -beleggers die 6 keer per jaar verschijnt. 

De populariteit van Europese aandelen is al jarenlang tanende. Een decennium geleden maakten Europese aandelen nog 26 procent van de MSCI World Index uit, vandaag de dag blijft dat percentage steken op 18 procent. Ook voor meer waarde-georiënteerde beleggers bleken Europese aandelen minder aantrekkelijk te zijn.

Het gemiddelde wereldwijd beleggende large-cap waardefonds had in 2012 bijna de helft van het fondsvermogen belegd in Europese bedrijven, maar dat is door de jaren heen afgekalfd tot ongeveer 25 procent. Sinds 2020 zien we echter een opleving en werd de allocatie naar Europese aandelen stapsgewijs verhoogd naar 32 procent gemiddeld per eind januari 2022. Daarmee zijn de fondsen in de waardecategorie wel een uitzondering, want onder beleggingsfondsen in de categorie large-cap gemengd blijft Europa impopulair.

Populariteit Europa

Het Europese continent heeft dan ook de nodige tegenslagen moeten overwinnen in de afgelopen 10 jaar. De Europese staatschuldencrisis, torenhoge werkloosheidscijfers in Spanje en Griekenland, Brexit, gematigde economische groei en de Italiaanse bankencrisis, om maar eens wat te noemen. Het zijn slechts enkele redenen waarom de voorkeur van beleggers het afgelopen decennium buiten Europa lag.

Toch zijn Europese aandelen niet geheel van de beleggersradar verdwenen. Koopjesjagers en dividendbeleggers komen steeds vaker uit bij Europese aandelen.

Nu de centrale banken wereldwijd erop aansturen om het ruimhartige monetaire beleid een halt toe te roepen en aandelen van de tot dan toe superieure technologiebedrijven corrigeerden, krijgen beleggers meer oog voor ondergewaardeerde Europese bedrijven en cyclische sectoren die in Europese indices groter vertegenwoordigd zijn dan in de Amerikaanse evenknieën.

Zo bedraagt de weging van de sector industrie in de MSCI Europe index 14 procent versus 6 procent voor de S&P 500, terwijl de weging van technologieaandelen in de Europese index met 7 procent ver achterblijft bij de 25 procent-weging van de sector in de S&P 500.

Europees dividend

Dividendbeleggers worden aangetrokken door het royale dividendrendement dat Europese aandelen gemiddeld genomen bieden versus hun Amerikaanse tegenpolen. Met een dividendrendement van ongeveer 2,7 procent voor de MSCI Europe ligt de Europese inkomstenstroom ruim 1 procentpunt boven die van de S&P 500.

Europese bedrijven belonen aandeelhouders vaker via het uitkeren van dividend, daar waar Amerikaanse bedrijven de voorkeur geven aan het terugkopen van aandelen. Dat maakt Amerikaanse dividenden wel iets robuuster dan Europese.

MFS Meridian Contrarian Value aan kop

Voor de top-5 van deze week zijn de actief beheerde fondsen in de Morningstar categorie aandelen wereldwijd large-cap waarde gerangschikt op hun portefeuilleblootstelling aan Europese aandelen. De lijst wordt aangevoegd door een fonds waarvan de naam al doet vermoeden dat het tegendraadse beleggingen niet schuwt: MFS Meridian Contrarian Value.

Maar liefst 70 procent van het fondsvermogen is belegd in Europese aandelen. Sinds de oprichting van het fonds in 2019 hebben beheerders Anne Christine Farstad en Zahid Kassam een duidelijke voorkeur gehad voor Europese aandelen, waarbij op landenniveau bedrijven uit het Verenigd Koninkrijk de grootste weging hebben met 34 procent per eind januari 2022, drie keer zo veel als het gemiddelde fonds in de categorie.

Het duo stelt een geconcentreerde portefeuille van ongeveer 40 posities samen waarbij de nadruk wordt gelegd op financiële leverage en een passende onderwaardering ten opzichte van de intrinsieke waarde van een aandeel.

Vooral in de sector industrie vindt het team aantrekkelijke beleggingskansen, waaronder voor de twee grootste posities in het Zweedse Trelleborg en het Schotse Weir Group. Ook het Franse Danone neemt een prominente positie in, waarbij het team de overweging in het laatste kwartaal verder aanzette na solide cijfers. Financiële waarden vormen een andere hoeksteen van de portefeuille, met posities in onder andere UBS, BNP Paribas en CaixaBank.

Zilver voor Schroder ISF Global Sustainable Value

Op de tweede plaats staat een fonds dat pas sinds eind 2021 bestaat: Schroder ISF Global Sustainable Value. Aan het roer staan Liam Nunn, Robert Barr en Simon Adler. Hoewel de strategie pas kort bestaat zijn de beheerders betrokken bij diverse andere strategieën.

Zo maken Nunn en Adler onderdeel uit van het met een Bronze rating gewaardeerde Schroder Global Recovery. In dit waardefonds waarin duurzame criteria worden geïntegreerd in het beleggingsproces is per eind januari 67 procent van het fondsvermogen belegd in Europese aandelen.

De allocatie naar aandelen uit het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en Duitsland is twee tot vier keer het gewicht dat de gemiddelde concurrent heeft gealloceerd naar deze landen. Als gevolg is slechts 19 procent van het fondsvermogen belegd in Amerikaanse aandelen, tegenover bijna 50 procent voor het gemiddelde fonds in de categorie.

De ongeveer 40-posities tellende portefeuille heeft een voorkeur voor aandelen met een bovengemiddeld dividendrendement en het team heeft ook oog voor bedrijven in het mid- en small-cap segment. Qua sectorpositionering springt de hang naar de sector communicatie dienstverlening in het oog, die bijna een derde van de portefeuille beslaat. Reclamebedrijven WPP en Publicis hebben een plek in de portefeuille, maar ook televisiebedrijven ProSiebenSat 1 Media, Television Francaise en ITV. Ruim 75 procent van de bedrijven in portefeuille hebben een laag of verwaarloosbaar ESG risico zoals gemeten door de Morningstar Sustainability Rating, waarmee het fonds de maximale vijf globes heeft.

“Reports that say that something hasn't happened are always interesting to me, because as we know, there are known knowns; there are things we know we know. We also know there are known unknowns; that is to say we know there are some things we do not know. But there are also unknown unknowns� the ones we don't know we don't know. And if one looks throughout the history of our country and other free countries, it is the latter category that tends to be the difficult ones.”

Ofwel, het gaat niet alleen om de zaken waarvan we weten dat we ze niet weten. Nee, het belangrijkste zijn vaak de zaken waarvan we niet eens weten dat we ze niet weten. En daarvoor zou je een antenne moeten ontwikkelen. Dit is een heel andere kijk op risicomanagement dan die van de meeste financiële instellingen. Daar staan immers procedures en historische statistische relaties centraal - die weliswaar ook belangrijk zijn, maar niet het hele verhaal vertellen.

Natuurlijk, zal men tegenwerpen, dat is logisch, want risico is ook iets anders dan onzekerheid. Risico veronderstelt een kenbare kansverdeling en is dus een beperkter begrip. Maar dat is precies het probleem. De blik is te beperkt als men alleen naar traditionele maatstaven kijkt. Gelukkig is er al meer aandacht dan voorheen voor de aannames aangaande kansverdelingen, zoals Taleb’s dikke staarten. Maar idealiter komt er ook meer aandacht voor onzekerheid in bredere zin. Bijvoorbeeld: welke gevolgen kunnen klimaatverandering en transities hebben voor de portefeuille? Maar denk ook aan andere vormen van ontwrichting, zoals afkalvende instituties, de invloed van kunstmatige intelligentie en robotisering, etc. (known unknowns). En dan zijn er dus nog die waarvan we zelfs nog geen vermoeden hebben (unknown unknowns): welke zouden dat kunnen zijn?

En hoe vertaal je dat naar financieel risico? Hoe kan zo’n andere visie op risico en onzekerheid eruit zien? In zijn boek ‘The most important thing’ schrijft investeerder Howard Marks: “Er zijn veel soorten risico. Maar volatiliteit is wellicht de minst relevante van allemaal.” Dat volatiliteit niettemin veel gebruikt wordt, verklaart Marks met het gebruiksgemak van volatiliteit: het is makkelijk meetbaar. Maar niet alles wat meetbaar is, is belangrijk en niet alles wat belangrijk is, is meetbaar. Marks definieert financieel risico veel simpeler, namelijk als de kans om je geld te verliezen, ‘the possibility of permanent financial loss’. En hij onderscheidt dat financiële risico scherp van andere risico’s, zoals het niet halen van je doelen; underperformance; carrière risico;  onconventionaliteit; en illiquiditeit. Enkele van die vormen van risico zijn eveneens moeilijk te kwantificeren. Marks’ aanpak is dan ook niet puur kwantitatief, maar hybride: hij gebruikt kwantitatieve data en methoden waar relevant, maar doorslaggevend is de kwalitatieve oordeelsslag die er overheen komt.

Schijnzekerheid en onaangename verrassingen

Dat geldt des te sterker voor transitierisico’s die nog niet in de modellen zitten. Transities zijn maatschappelijke processen die niet-lineair verlopen, met asymmetrische uitkomsten (zie mijn eerdere column). En hier is tot dusver het omgekeerde het geval: geavanceerde vermogensbeheerders maken al wel een kwalitatieve inschatting van transitie-kansen en -risico’s, maar de kwantitatieve aanpak ontbreekt. Ze brengen transitie-scenario’s in kaart, maar worstelen met de vraag wat voor data daarvoor nodig zijn: welke data brengen de transitie-risico’s van investeringen in kaart, zowel qua blootstelling, als qua aanpassingsvermogen en bijdrage aan transities? Als je die data hebt, kun je serieus op artikel 9 niveau rapporteren, maar belangrijker: je kunt transitie-risico’s op portefeuilleniveau in kaart brengen.

Donald Rumsfeld is vorig jaar overleden, dus we kunnen hem niet vragen wat hij van risico management in vermogensbeheer vindt. Maar ik vermoed dat hij zou zeggen dat het incompleet is zonder een grondige blik op alternatieve bronnen van onzekerheid. Je kunt onzekerheden weliswaar buiten je analyse laten, maar daarmee gaan ze niet weg. Die aanpak geeft ten beste schijnzekerheid en ten slechtste onaangename verrassingen. Dat doet me denken aan een poster die bij een voormalige werkgever op de gang hing: “Geen risico nemen is ook een risico.” Durf de onzekerheids-olifant in de risicokamer te benoemen.

Willem Schramade is oprichter en eigenaar van Sustainable Finance Factory. Hij is auteur van het boek 'Duurzaam kapitalisme' en verbonden als onderzoeker aan de Erasmus University. 

Alle opties blijven op tafel om het programma te vernieuwen als de economische omstandigheden verslechteren vanwege de oorlog in Oekraïne en de sancties tegen Rusland, zo legde ECB-president Christine Lagarde uit tijdens de persconferentie na afloop van een bestuursvergaderin. Zij stelde dat 'onzekerheid toevoegen aan een onzekere situatie niet het juiste antwoord is'.

'De Russische inval in Oekraïne is een keerpunt voor Europa. Wij zullen zorgen voor soepele liquiditeitsvoorwaarden en de sancties uitvoeren waartoe de Europese Unie en de Europese regeringen hebben besloten. De raad van bestuur zal alle maatregelen nemen die nodig zijn om te voldoen aan het mandaat van de ECB om prijsstabiliteit na te streven en de financiële stabiliteit te vrijwaren', aldus Lagarde.

De maandelijkse nettoaankopen in het kader van het programma voor de aankoop van activa van de ECB zullen in april 40 miljard euro bedragen, in mei 30 miljard en in juni 20 miljard. De kalibratie van de nettoaankopen voor het derde kwartaal zal afhangen van de economische omstandigheden, en zal een afspiegeling zijn van de evoluerende beoordeling van de vooruitzichten, aldus de ECB in haar verklaring.

Lagarde zei dat de raad van bestuur van de ECB heeft geprobeerd 'een voorspelbare koers uit te zetten', te midden van de aanhoudende onzekerheid over de gevolgen van de oorlog in Oekraïne. Ze benadrukte dat de ECB werkt met een 'ongunstig' scenario en een 'ernstig' scenario voor de komende drie jaar.

'Extra onzekerheid. Toegevoegde optionaliteiten. We proberen zo veel mogelijk opties te hebben om met deze situatie om te gaan', aldus Lagarde.

Marktreacties 

Christine Lagarde is niet te benijden nu haar baan als president van de ECB het afgelopen jaar aanzienlijk zwaarder is geworden door de inflatiedruk. Lange tijd kon de ECB - en trouwens ook andere centrale banken - vrij gemakkelijk een buitengewoon ruim monetair beleid voeren omdat de inflatie ver onder de doelstelling lag, schrijft obligatiebelegger en fondsbeheerder Wolfgang Bauer, van het M&G Public Fixed Income Team.

'Telkens wanneer het marktsentiment ernstig versomberde, konden de activa-aankopen worden opgedreven terwijl de rentevoeten op een zeer laag peil werden gehouden. De zaken liggen nu echter minder voor de hand. Proberen de markten te stabiliseren en tegelijkertijd de inflatie te beteugelen leidt tot een conflict over de doelstelling. Uiteindelijk moet er een keuze worden gemaakt.'

Hij vervolgt: 'In de aankondiging van vandaag sloeg de ECB een uitgesproken havikistische toon aan, wat suggereert dat ze zich momenteel meer zorgen maakt over de Europese inflatiecijfers dan over de marktomstandigheden. Als de ECB doorgaat met het versneld afbouwen van de activa-aankopen, zouden beleggers zich binnenkort in een nieuwe marktomgeving kunnen bevinden, een zonder centrale banken die als vangnet fungeren.'  

Rusland heeft het probleem dat door de Westerse sancties economie en financiën midscheeps zijn geraakt. Meer dan 600 miljard dollar aan deviezenreserves van Rusland zijn door buitenlandse centrale banken bevroren. Tevens heeft Rusland geen toegang meer tot het internationale betalingssysteem Swift, mede waardoor de roebel in een vrije val is gekomen. Zo daalde de munt gisteren nogmaals met 6 procent.

De beurzen in Rusland liggen stil en Russische aandelen worden verwijderd uit internationale aandelenindices, omdat de waardering van onderliggendde fondsen niet meer te maken is. De toezichthouder CSSF in Luxemburg heeft beheerders met exposure naar Rusland opgedragen forse uitstroom door klanten te melden, zo bericht investmentofficer.lu, het zusterplatform van Fondsnieuws in het Groothertogdom.

De verdere verscherping van de sancties, zoals deze week de aankondiging van de Verenigde Staten en Groot-Britannië dat zij geen Russisch gas of olie meer afnemen, heeft niet alleen de energieprijzen verder verhoogd, maar Rusland ook verder in het nauw gebracht. Economen denken dat de Russische economie dit jaar als gevolg van de Westerse sancties met een derde zal krimpen. 

Een besmette staat 

Rusland is een besmette staat en een besmette economie geworden. Inmiddels hebben meer dan 200 internationale bedrijven hun vertrek uit Rusland aangekondigd. Citibank, dat zijn retailbank in Rusland een jaar geleden in de verkoop heeft gezet, zegt er nagenoeg geen kopers voor te vinden. Citi heeft 10 miljard dollar via deze retailbank uitstaan bij consumenten, maar ook in overheidsschuld en andere assets.

Citibank dat meerdere vestigingen in Rusland heeft, wilde al langere tijd van zijn landenorganisatie af maar kan er niet één koper voor vinden. De Amerikaanse bank zal de bezittingen in Rusland waarschijnlijk afschrijven, terwijl het Italiaanse UniCredit volgens de Financial Times aandeelhouders heeft gewaarschuwd dat zij in een worst-case scenario meer dan 7 miljard euro op leningen aan Russische consumenten zou moeten afschrijven. 

Fitch denkt dat door de verdere aanscherping van de sancties de kans toeneemt dat Rusland zal overgaan 'tot een selectieve niet-betaling van zijn soevereine schuldverplichtingen. In mindere mate is ook het risico van het opwerpen van technische belemmeringen voor de schuldendienst, onder meer door het rechtstreeks blokkeren van geldovermakingen of via clearing- en afwikkelingssystemen, enigszins toegenomen sinds onze vorige evaluatie.'

Laatste bankroet dateert van 1998

De prijs van een credit default swap, waarmee een belegger zich kan indekken tegen een wanbetaling, is inmiddels opgelopen tot bijna 3000 basispunten. Begin 2022 was dat nog 125 basispunten. De zakenbank Nomura stelt dat Rusland volgende week, op woensdag 16 maart, zijn eerstvolgende rentebetaling moet doen. Maar aangezien er altijd sprake is van een respijtperiode van dertig dagen zou medio april sprake kunnen zijn van wanbetaling. 

De laatste keer dat Rusland bankroet ging, was tijdens de roebelcrisis van 1998. 

Westerse inlichtingendiensten schatten dat de oorlog in Oekraïne Rusland grofweg 20 miljard dollar per dag kost. Zij wijzen er voorts op dat de oorlog veel langer duurt dan Russische leiders en militairen aanvankelijk hadden gedacht. 

Vandaag vinden gesprekken in Turkije plaats tussen de ministers van Buitenlandse Zaken van Rusland en Oekraïne. Markten liepen daar gisteren, alsook op de daling van de olieprijzen, op vooruit: de koersen stegen sterk. De AEX-index noteerde zelfs 5 procent hoger.

Gerelateerde artikelen:

• 'Swift-sancties kunnen dollar-hegemonie uithollen' 
• Bekijk ook het dossier Oorlog in Oekraïne 

Er zijn uiteraard talloze manieren om een olieschok te definiëren. Ik gebruik hier twee definities die voldoende data geven om iets te kunnen zeggen over de invloed op aandelenrendementen.

• Een stijging van de futuresprijs van ruwe olie van 40 procent of meer binnen drie maanden
• Een stijging van de futuresprijs van ruwe olie van 60 procent of meer binnen zes maanden

Vervolgens kijk ik naar de rendementen op de S&P 500 Index één, drie, zes en twaalf maanden na de olieschok. De resultaten staan in de tabel hieronder.

Op het eerste gezicht is een 40 procent olieprijs binnen drie maanden niet heel ‘schokkend’ voor Amerikaanse aandelen. In tegendeel. Het gemiddelde rendement op de S&P 500 Index na een olieschok (eerste rij van de tabel) ligt doorgaans boven het gemiddelde rendement berekend over alle perioden (laatste rij.) Alleen het 12-maands rendement ligt met 6,2 procent onder het langetermijngemiddelde van 10,5 procent.

Clusters

Toch moeten we niet te vroeg juichen. Sterke stijgingen in de olieprijs komen namelijk vooral voor in clusters. Gedurende een aangesloten periode zijn er meerdere waarnemingen waarbij de olieprijsstijging voldoet aan mijn definities. Je kunt je afvragen of er na zoveel weken van sterke prijsstijging nog wel sprake is van een schok.

Daarom kijk ik ook naar de S&P 500 Index rendementen nadat de olieprijs voor het eerst meer dan 40 procent stijgt binnen drie maanden. Die rendementen (rij twee van de tabel) zien er heel wat minder fraai uit. Alle rendementen liggen beduidend lager dan de S&P 500 rendementen gemeten voor alle perioden (laatste rij.)

Tweede definitie

In tegenstelling tot hierboven zijn de gemiddelde rendement op Amerikaanse aandelen na een olieprijsschok van meer dan 60 procent in zes maanden ronduit slecht (rij drie). Echter, ook hier hebben we weer te maken met clusters. In één van die clusters zijn er 34(!) achtereenvolgende waarnemingen van een olieschok gedurende de marktcrash van 2008. Dat heeft veel impact op de resultaten.

Maar wanneer we alleen de rendementen meenemen die volgen nadat de olieprijs voor het eerst meer dan 60 procent binnen zes maanden stijgt (rij vier), ziet het beeld er behoorlijk hetzelfde uit als bij de eerste definitie. Met uitzondering van de één-maands horizon liggen alle rendementen na een olieschok duidelijk lager dan het gemiddelde rendement voor alle perioden.

Divergentie

Wat bovendien opvalt is dat het verschil tussen het rendement na initiële olieschok en het langetermijngemiddelde stijgt naarmate de horizon langer wordt. Het 12-maands rendement ligt voor beide definities liefst meer dan 7 procent lager dan het langetermijngemiddelde (3,1 procent versus 10,5 procent). Dat past bij de observatie dat olieschokken regelmatig met enige vertraging worden gevolgd door een recessie en dat aandelen de neiging hebben door te stijgen tot vlak vóór de recessie begint.

Jeroen Blokland is oprichter van True Insights, een platform dat onafhankelijke research biedt om gediversifieerde multi-asset portefeuilles samen te stellen. Blokland was laatstelijk hoofd multi-assets bij Robeco. Zijn "grafiek van de week" verschijnt iedere donderdag op Fondsnieuws.

Het marktmechanisme is daarvoor het beste middel, ondanks alle gebreken.  Dat betekent niet dat je de markt altijd maar haar gang moet laten gaan. Ook op financiële markten moeten mensen zich aan de wet houden, al wordt dit in het heetst van de strijd wel eens vergeten. 

De sterke groei van ESG-, duurzaam en impactbeleggen zorgt voor een structureel positieve verandering. Maar door de inval in de Oekraïne lijken we een grote stap terug te zetten. Alle fossiele brandstoffen, steenkool voorop, zijn weer welkom in de Europese Unie. Biden smeekt de Amerikaanse olie-industrie om meer olie uit de schalievelden te halen. Er lijkt weinig meer over van het bestrijden van de klimaatcrisis. Nu even niet. Toch laat juist de Russische inval in de Oekraïne zien hoe ver de invloed van ESG-beleggen strekt. 

Hoge energieprijzen door ESG-beleid

Het tekort aan energie (olie, gas en steenkool) heeft meerdere oorzaken, maar de toegenomen aandacht voor duurzaamheid speelt een grote rol. Wellicht dat duurzaamheid ook een rol speelt bij de Russische inval. John McCain zag Rusland in 2015 de facto als een groot benzinestation in de vorm van een land. Een land dat bij ongewijzigd beleid failliet zal gaan door de energietransitie. De inval in de Oekraïne (en de feitelijke annexatie van Kazachstan en Wit-Rusland) kan gezien worden als een vlucht naar voren van het Kremlin, om er voor te zorgen dat Rusland meer wordt dan dat grote benzinestation. 

De reden dat energieprijzen nu sterk stijgen, is ook voor een belangrijk deel het resultaat van de terughoudende opstelling van beleggers ten aanzien van fossiele brandstoffen. Eerst waren het de directeuren van centrale banken zoals Mark Carney en Klaas Knot die vooral de commerciële banken waarschuwden voor de risico’s van stranded assets in combinatie met langjarige financieringen. Onder invloed van de verantwoorde ontwikkelingsdoelen en de klimaatcrisis gingen steeds meer beleggers zich concentreren op duurzame bedrijven. Die kregen een hogere waardering dan de vervuilende oliebedrijven.

Geïnspireerd door de directeuren van de centrale banken en de verantwoorde ontwikkelingsdoelen is de geldkraan voor veel oliebedrijven dicht. Op de stoep stonden protesterende actievoerders die er ook nog eens voor zorgen dat sollicitanten liever ergens anders willen werken. Zelfs de rechter kwam eraan te pas om te voorkomen dat oliemaatschappijen nog gingen investeren in fossiele brandstoffen. 

Het is iets te gemakkelijk om naar duurzame beleggers te kijken als de oorzaak van dit probleem. De realiteit is dat uitsluiten eenvoudig is, maar investeren in alternatieve energie kennelijk een stuk lastiger. De energietransitie is ook alleen mogelijk met hulp van de grote oliemaatschappijen met hun enorme kasstromen, hun leger ingenieurs en de kennis van grootschalige projecten. Wat de hoge olie-, gas- en kolenprijzen wel bewijzen is dat financiële markten een grote invloed hebben op de echte wereld, in dit geval door de rem op de investeringen in fossiele brandstoffen. 

Minder zichtbare invloed van ESG-beleggen

Er bestaat geen belegging zonder impact. De laatste jaren, vooral na de introductie van de duurzame ontwikkelingsdoelen, oefenen aandeelhouders actief invloed uit op het beleid van ondernemingen. Doordat bij veel bedrijven de top drie aandeelhouders bestaan uit Vanguard, BlackRock en State Street, kunnen die samen een stevige vuist maken. Vrijwel alle asset managers onderschrijven tegenwoordig de principes van de Verenigde Naties (Unpri) en dat betekent dat ze over zaken op het gebied van duurzaamheid vaak gemeenschappelijk optrekken. Bovendien bestaat de top drie uitsluitend uit indexbeleggers en juist deze passieve beleggers zijn gevoelig voor grote systeemrisico’s zoals de klimaatcrisis.

State Street heeft sinds maart 2017 veel succes met de Fearless girl-campagne, een bronzen beeld van een meisje op Wall Street dat symbool staat voor meer vrouwen in het Amerikaanse zakenleven. Onderwerpen die duurzame beleggers inbrengen in de jaarvergadering veranderen ook de maatschappij. Zo zijn er tegenwoordig geen plastic rietjes en piepschuimen bakjes meer bij de McDonald’s, maar alleen nadat aandeelhouders met behulp van de plastic soup foundation daarom hadden gevraagd. De wereld is aan het veranderen dankzij duurzame beleggers

Steeds minder producenten controversiële wapens

Sommige beleggers klagen na de Russische inval dat ze niet kunnen beleggen in wapenproducenten. Niet iedereen, want er zijn ook voldoende beleggers die in geen enkel wapenbedrijf willen beleggen. Sinds 2013 verbiedt de Nederlandse wet financiële instellingen zaken te doen met bedrijven die clustermunitie produceren of verhandelen, een en ander naar aanleiding van het verdrag inzake clustermunitie uit 2008.

Nu is op de beelden uit de Oekraïne te zien dat de Russen clusterbommen inzetten, zelfs tegen de burgerbevolking, maar het toont juist van beschaving door de strijd te aan te gaan zonder gebruik te maken van controversiële wapens. Waar het om gaat is dat clusterbommen en bijvoorbeeld ook anti-personeelsmijnen disproportionele en een willekeurige impact hebben op de burgerbevolking. Hetzelfde geldt ook voor biologische wapens, chemische wapens en wapens waarbij gebruik wordt gemaakt van witte fosfor. 

Er zijn beleggers en tegenwoordig ook Mient-Jan Faber die vinden dat kernwapens niet op de lijst hoeven te staan, omdat ze na de Tweede Wereldoorlog zo lang voor vrede hebben gezorgd. Kernwapens zijn echter per definitie massavernietigingswapens. Als ze gebruikt worden, zijn ze zonder onderscheid dodelijk voor burgers en militairen, en hun effecten kunnen niet begrensd worden in tijd of in ruimte.

Diezelfde argumenten werden gebruikt voor het verbod op landmijnen en clustermunitie. Kernwapens hebben de potentie de mensheid en de hele planeet compleet te verwoesten. Volgens het Internationale Rode Kruis is er geen effectieve manier om hulp te verlenen aan slachtoffers van een nucleaire ontploffing. Hoe kan zo’n wapen ‘niet controversieel’ genoemd worden? 

Gelukkig voor de wapenfreaks is er veel meer mogelijk. De lijst met controversiële wapenproducenten is tegenwoordig een stuk korter en vooral gevuld met onbekende Aziatische namen.  Zelfs veel wapenproducenten luisteren naar de bezwaren van maatschappij onder aanvoering van hun aandeelhouders. Zo is het alweer enige tijd mogelijk om in een bedrijf als Raytheon te beleggen. Dat bedrijf was uitgesloten vanwege de productie van clustermunitie, maar daar zijn ze nu dus mee gestopt.

Op de website van Raytheon staat sinds 2016 dat het bedrijf geen clustermunitie of delen van clustermunitie meer maakt en dat het bedrijf ook geen landmijnen, kernkoppen, biologische en chemische wapens produceert. Ook hier heeft een ESG-filter dus een ongekend positieve impact.

Han Dieperink is chief investment strategist bij Auréus Vermogensbeheer. Hij was eerder in zijn loopbaan chief investment officer van Rabobank en Schretlen & Co. Dieperink geeft zijn analyse en commentaar op economie en markten. Zijn bijdragen verschijnen op dinsdag en donderdag.

 

Het begin dit jaar gelanceerde IBS value-add infrastructure fonds belegt in gelijke delen in drie beheerders die allen een ‘value-add’ infrastructuur strategie volgen. Dat houdt in dat ze zich richten op infrastructuurprojecten en -bedrijven die veel groeipotentieel hebben, schrijft hoofd private markets Koen Ronda over het nieuwe fonds van IBS Capital allies.

'De strategie richt zich specifiek op vier sectoren: telecom & digital, sociale voorzieningen, energie & milieu en transport. In deze sectoren creëren digitalisering, verduurzaming en innovatie, een sterke behoefte aan nieuwe infrastructuur. Concrete voorbeelden zijn investeringen in 5G zendmasten, datacenters, glasvezel kabels, ziekenhuizen, zonneparken en treintransport.'

Het fonds is tot half mei open voor inschrijving, de verwachting is om per juni te starten met investeren.

Fresh Funds

Het Fresh closed SME fund is het tweede mkb-fonds van Fresh Funds, onderdeel van OHV Institutional Asset Management. Dit fonds bouwt voort op de beleggingsstrategie van het vorige mkb-fonds en biedt aanvullende mogelijkheden voor bedrijven door lagere onderpandvereisten. Daarnaast is er in het fonds ruimte voor bedrijven in een vroegere groeifase. 'Het fonds zal voornamelijk investeren in groei, innovatie, verduurzaming en digitalisering en zo actief bijdragen aan het behoud en verdere ontwikkeling van Nederlandse scale-ups, familiebedrijven en het reguliere mkb', schrijft financieringsplatform Voordegroei over het fonds.

Het Fresh Closed SME Fund heeft een toezegging van 30 miljoen euro binnengehaald van het Europees Investeringsfonds (EIF) en de Nederlandse impactinvesteerder Invest-NL. Het fonds heeft een beoogd volume van 50 miljoen euro en bevat leningen met bedragen variërend van 100.000 euro tot 1,25 miljoen euro. De selectie van de leningen is uitbesteed aan Voordegroei. 

J.P. Morgan AM

J.P. Morgan Asset Management heeft (naar eigen zeggen) de eerste actieve aandelen-ETF in China op de markt gebracht. Voor onshore Chinese aandelen kan actief beheer volgens het fondshuis namelijk een belangrijke rol spelen, vanwege de diepe, liquide en diverse markt. 'Bovendien, waar passieve beleggingen mogelijk niet in staat zijn om de impact van de hoge omloopsnelheid van de onshore-markt te verzachten, met inbegrip van kortetermijnperioden van uitbundigheid en pessimisme van beleggers, is JREC in plaats daarvan ontworpen om deze marktinefficiënties te benutten door middel van een langetermijnbeleggingslens, waarbij gebruik wordt gemaakt van lokale marktkennis en een rigoureus waarderings- en ESG-kader.'

Het product past in de reeks met actieve-ETF's van JP Morgan AM, die streeft naar een positieve alfa bij een lage tracking error en daarmee een aantrekkelijk alternatief moet vormen voor zuiver passieve beleggingen. Op basis van fundamenteel onderzoek nemen de portefeuillebeheerders kleine overwogen posities in de namen die zij aantrekkelijk vinden en kleine onderwogen posities in de namen die zij minder aantrekkelijk vinden. Het resultaat is dat de portefeuille de kenmerken van de index behoudt  en tegelijk streeft naar incrementele positieve meeropbrengsten.

Robeco

Robeco heeft een duurzame indexfamilie gelanceerd, de Robeco SDG low carbon indices. Vergelijkbaar met de multi-factor index reeks, zijn de indices beschikbaar voor zeven regio's: Global AC, Global DM, Emerging Markets, VS, Europa, Azië-Pacific en Japan.

De indices streven naar een positieve bijdrage aan de Sustainable Development Goals van de VN en passen Robeco's eigen SDG-raamwerk toe. Aandelen met een negatieve score op basis van dit raamwerk, worden uitgesloten van het indexuniversum. De indices beogen ook een positieve bijdrage te leveren aan een koolstofarme economie en moeten een aanzienlijke vermindering van de CO2-voetafdruk halen in vergelijking met marktkapitalisatie-indices.

Robeco's indices zijn alleen inzichtelijk voor klanten van het fondshuis, om het risico te beperken dat andere marktdeelnemers profiteren van openbare informatie, wat een punt van zorg is bij publiekelijk transparante indices, zoals is gebleken uit eerder onderzoek van Robeco.

AXA IM

Het Franse fondshuis AXA IM heeft een social bond fund aan het productportefeuille toegevoegd. Het fonds wordt beheerd door Johann Plé en richt zich op de transitie naar een duurzamere economie.

Het actief beheerde fonds zal een minimum van 75 procent beleggen in social en sustainability bonds. De andere 25 procent gaat naar streng geselecteerde, conventionele obligaties die een positieve sociale impact hebben. 

Morningstar, dat al jarenlang wereldwijd onafhankelijk beleggingsonderzoek doet, heeft de genomineerden voor drie categorieën Morningstar-awards vandaag bekend gemaakt. Het gaat om de Morningstar Asset Manager Awards, de Morningstar Categorie Awards en de Morningstar Asset Manager – Sustainable-Investing Awards.

Voor de Morningstar Asset Manager Awards zijn drie fondshuizen genomineerd: 
 - Dimensional
 - T. Rowe Price
 - Vanguard

De genomineerden voor de Morningstar Categorieën Awards zijn overwegend angelsaksische partijen, waarbij Comgest Growth Europe de uitzondering op de regel is. Dit Franse fonds neemt het in de categorie Beste Europese Aandelenfonds op tegen iShares Core MSCI Europe Ucits ETF en iShares MSCI Europe SRI ETF. 

Naast de strijd om het beste Europese aandelenfonds wordt er gestreden om het beste Eur Obligatiefonds en het Beste Wereldwijde aandelenfonds. 

De laatste categorie waar een winnaar geselecteerd wordt is de zogenoemde Morningstar Asset Manager - Sustainable Investing Award. De winnaars van de verschillende categorieën worden op 29 maart bekend gemaakt.
 
'Deze awards zijn bedoeld om erkenning te geven aan fondsaanbiedingen van topklasse en beleggersvriendelijke bedrijven binnen de sector. De gestroomlijnde categorieën benadrukken de kwalitatieve, toekomstgerichte standpunten van onze analisten tijdens het selectieproces in de verschillende individuele markten voor beleggingsfondsen. Daarnaast willen we met de invoering van de Asset Manager – Sustainable Investing Award de vermogensbeheerders erkennen die goede ESG-mogelijkheden hebben opgebouwd, bewezen hebben dat ze in specifieke ESG-middelen hebben geïnvesteerd en duurzaamheidsprincipes hebben geïntegreerd in hun beleggingsprogramma's', zegt Jeffrey Schumacher, director of manager research bij Morningstar, in een toelichting. 

De toekenning van deze awards wordt bepaald op basis van een combinatie van risicogewogen prestaties op de middellange tot lange termijn en de toekomstgerichte waardering voor fondsen, de Morningstar Analyst Rating, aangevuld met de Morningstar Quantitative Rating (MQR) indien nodig.

De MQR is een kwantitatieve waardering die de analistenbeoordeling tracht te evenaren en dezelfde waarderingsschalen (Gold, Silver, Bronze, Neutral, Negative) gebruikt.

De Morningstar Asset Manager – Sustainable Investing Awards worden bepaald door een combinatie van het ESG Commitment Level van Morningstar voor vermogensbeheerders, de duurzaamheidsmaatstaven voor fondsen van Morningstar en de kennis van analisten over het fondsenbeheer van de fondsgroepen die zij beoordelen in de context van de Morningstar Analyst Rating voor fondsen.

De winnaars worden in een video-conferentie bekend gemaakt. Dat gebeurt op 23 maart in België, 29 maart in Nederland en 30 maart in Luxemburg. 

Lees hier de uitleg van de door Morningstar toegepaste methodologie 
 

Ja, dan weten we genoeg natuurlijk.

We weten immers wat er gebeurde toen Onverzettelijke Wopke vol in de ankers ging: op alle voorwaarden die er volgens Nederland waren geschept zei Itali� doodleuk echt niet en daarmee was de slag verloren. Dus we zien nogal op tegen hoe WIJ DE NEDERLANDERS nu ge-ragdolled gaan worden. We behouden ons frugale postuur, maar "Toch is er op belangrijke punten onderhandelingsruimte, onder meer over een vorm van Europese belastingen op milieugebied en over de hoogte van de meerjarenbegroting. Het kabinet lijkt zijn harde toon in de richting van Brussel hiermee iets te hebben verzacht." Dat komt erop neer dat Wopkes CDA tegenwoordig gewoon zwijgt, en een autoverkoper van de VVD het erbij ons in mag masseren.

"Hoewel Nederland faliekant tegen subsidies is en voorstander blijft van leningen aan getroffen landen, is de toon wel veranderd. Het CDA laat niet van zich horen, maar namens de VVD zegt Anne Mulder dat de ‘hele EU’ hard is getroffen door de coronacrisis en dat Nederland als handelsland er belang bij heeft ‘dat de EU daar weer snel uitkomt, dat is solidair en verstandig’." Kijk, dat EU-steunfonds kost ons netto sowieso minstens 21 miljard euro, dus fucked waren we toch al. Wist u trouwens dat Itali� de op twee na grootste goudreserve ter wereld heeft en dat hun netto koopkracht hoger is dan die van ons, omdat EEN FUCKING KWART VAN HUN ECONOMIE zwart en daarmee onbelast is?

BRUSSEL (ANP) - De Europese Unie waarschuwt ook videoplatform YouTube dat het moet waken voor "illegaal materiaal en desinformatie". Sinds de vloedgolf aan nepnieuws die losbarstte na de bloedige aanval van Hamas op Israël klopte Brussel ook al aan bij X, Meta en TikTok.

Het bericht EU waarschuwt ook YouTube tegen nepnieuws over Israël verscheen eerst op Nieuws.nl.

NEW YORK (ANP/BLOOMBERG) - Grote defensiebedrijven in de Verenigde Staten en Europa hebben hun beurskoersen deze week behoorlijk zien stijgen door de oorlog in Israël. Beleggers denken dat de vraag naar militaire apparatuur en wapens zal toenemen vanwege het conflict dat nog verder kan escaleren door een grootschalig Israëlisch grondoffensief in de Gazastrook in de strijd tegen Hamas.

Het bericht Positieve beursweek voor defensiebedrijven door oorlog Israël verscheen eerst op Nieuws.nl.

ROME (ANP/AFP/DPA) - De afgelopen dertig jaar zorgden rampen zoals overstromingen, droogtes, bosbranden en extreem hoge temperaturen wereldwijd voor 3,8 biljoen dollar aan schade voor de landbouw, omgerekend ruim 3600 miljard euro. Dit schat de voedsel- en landbouworganisatie van de Verenigde Naties (FAO) na onderzoek over de effecten van rampen. De schade bestaat uit verloren gewassen en verloren productie van landbouwdieren.

Het bericht VN: rampen zorgden in 30 jaar voor biljoenen aan landbouwschade verscheen eerst op Nieuws.nl.

Vanaf 2025 moeten veel binnensteden bevoorraad worden door uitstootloze busjes. Maar verschillende regelingen en uitzonderingen maken het voor ondernemers aantrekkelijk om nog snel een dieselbusje aan te schaffen.

Zo mogen nieuwe dieselbusjes en -trucks die vóór 2025 zijn aangeschaft, nog tot 2028 rondrijden. Hierdoor komt het effect van deze zogeheten zero-emissiezones in de eerste periode onder druk te staan.

Dat blijkt uit een marktverkenning van energiebedrijf Joulz. Het wordt bevestigd door ondernemers en cijfers van de Bovag en de RAI Vereniging.

Eerder kwamen uit een rondgang van de NOS de kopzorgen van gemeenten en ondernemers over de aankomende wetgeving naar voren, zoals een vol stroomnet, hogere kosten en gebrek aan laadplekken. Voor gemeenten zelf blijkt het ook lastig: de hoofdstad vroeg in een aanbesteding voor afvalwagens nog voor de deadline van 2025 om dieseltrucks.

Daar is de hoofdstad niet alleen in, merkt Joulz, een bedrijf dat voor 20.000 zakelijke klanten de elektriciteitsvoorziening regelt. Toen het de afgelopen maanden nauwelijks verzoeken kreeg om bedrijven gereed te maken voor de overstap naar elektrische voertuigen, krabde het zich achter de oren. En dus ging het klanten vragen waarom die verzoeken niet kwamen.

Wat bleek? "Bijna niemand was écht bezig met de elektrificatie", zegt Joulz-baas Sytse Zuidema. "Er zijn heel wat mogelijkheden om er nog niet aan te beginnen, en daar wordt dus gebruik van gemaakt."

Weinig elektrische voertuigen

Bij vrachtwagens is het aandeel elektrisch heel klein: dit jaar was 1 op de 30 (nieuwe en oude) aangekochte vrachtwagens elektrisch. Bij bestelbusjes stijgt het marktaandeel van elektrisch sneller. Maar volgens Zuidema nog steeds veel te langzaam, zeker als je weet dat vanaf 2030 de binnensteden van grote gemeenten moeten worden bevoorraad zonder uitstoot.

Wat waarschijnlijk meespeelt bij de tendens om nog snel dieselbusjes te kopen, is de afschaffing van de vrijstelling van bpm voor ondernemers in 2025. In lekentaal: tot dan is het gunstig om een (diesel)busje te kopen, want daarna moeten ondernemers net als particulieren aankoopbelasting (bpm) betalen. Vanaf dan wordt deze belasting ook gekoppeld aan de hoeveelheid CO2 die een voertuig uitstoot.

De RAI Vereniging, de branchevereniging van auto-importeurs, verwacht dat deze afschaffing een tegengesteld effect zal hebben: "De verduurzaming van het wagenpark wordt hierdoor eerder vertraagd dan versneld. In 2024 zullen er nog veel dieselwagens gekocht worden, waarna deze markt in 2025 ineenzakt."

'Onwerkbaar'

Dat ondernemers nog niet massaal overstappen naar elektrisch, herkent de RAI dan ook: "Het aandeel groeit, maar er is nog geen sprake van een trendomslag." Autobrancheclub Bovag ziet hetzelfde: "Onze leden maken hun eigen afweging."

Stadslogistiek-docent Walther Ploos van Amstel waarschuwde hier eerder al voor: de regelingen zijn wat hem betreft vaak te breed gedefinieerd en de lijst met uitzonderingen is te lang.

Wagenparkbeheerder John Laagland van het Volendamse elektrotechniekbedrijf Cas Sombroek heeft twee jaar terug bij de vernieuwing van het wagenpark (vijftig busjes) vooral voor diesel gekozen: "Het was anders echt te duur, en we hebben hier ook geen plek voor zo veel laadpalen. Laat staan dat die infrastructuur er al is in Amsterdam. Voor veel ondernemers is dit onwerkbaar."

'Dieselhausse'

Jammer, vindt Zuidema: "Ik vond eigenlijk dat gemeenten het best fair deden. Het werd een paar jaar terug aangekondigd en alle betrokken partijen kregen vijf jaar de tijd. Veel klanten zijn wel wat aan het proberen, maar er zijn er maar weinig die helemaal doorpakken."

Volgens Zuidema gaat dat een probleem worden, want zoiets ingrijpends voorbereiden kost tijd. "Inmiddels is de netcongestie bekend, je kan als bedrijf op sommige plekken lang wachten op een aansluiting. Wil je over een jaar ineens overstappen op elektrisch, dan kan dat niet zomaar."

Hij verwacht een 'dieselhausse' voor 2025. Maar partijen die wachten met elektrificatie, hebben volgens Zuidema het nakijken. "Partijen die nu al bezig zijn, hebben straks een voorsprong. De transitie is onvermijdelijk."

In deze gemeenten komen zero-emissiezones:

De omzet van de 300 grootste webwinkels in Nederland is voor het eerst teruggelopen. In 2022 bedroeg de gezamenlijke omzet ruim 26 miljard euro, een daling van 2 procent vergeleken met het jaar ervoor. Dit blijkt uit de jaarlijkse Twinkle100, een overzicht van de grootste online retailers in Nederland.

De top vijf webwinkels blijft grotendeels onveranderd. Bol.com staat, net als vorig jaar, bovenaan met een omzet van ruim 4 miljard euro, gevolgd door Albert Heijn en Coolblue. Zij behaalden een omzet van respectievelijk 1,7 en 1,5 miljard euro. Zalando is Amazon gepasseerd en staat vierde.

Weer naar de winkelstraat

Na een sterke omzetgroei van 27,5 procent in 2021 stagneerde de groei in 2022. Daniël Verheij, hoofdredacteur van Twinkle, verklaart: "De coronacrisis heeft online retail een impuls gegeven die je kunt vergelijken met vijf jaar normale groei. Zulke snelle groei kan echter niet voortdurend doorgaan."

Verheij denkt dat er nog wel sectoren zijn met groeipotentieel. Hij wijst daarbij op de flinke omzetstijging bij online supermarkten.

Duurzaam winkelen

Twinkle heeft dit jaar voor het eerst ook het retourbeleid van online retailers onder de loep genomen.

Van de top 100 webshops biedt 9 procent altijd gratis verzending aan. Voor 60 procent geldt dit bij een minimumaankoopbedrag en 27 procent rekent standaard verzendkosten. Wat betreft retourzendingen: ongeveer een derde van de webwinkels rekent altijd kosten, terwijl iets meer dan de helft deze kosten standaard dekt.

Verheij wijst erop dat bedrijven die bekendstonden om hun gratis retourbeleid, zoals Zalando, retourkosten hebben geïntroduceerd. "Consumenten zijn gewend aan het gemak van online shoppen, dus accepteren ze deze verandering," zegt hij. Bovendien merkt hij op dat consumenten bewustere keuzes maken en vaker kiezen voor duurzamere verzendopties zoals fietsbezorging en bezorging met elektrische voertuigen.

Marketplaces

De 'marketplaces' zijn sterk in opkomst. Dit zijn platforms zoals Bol.com en Amazon die naast hun eigen assortiment ook producten van externe verkopers aanbieden.

Verheij benadrukt de groeiende populariteit van deze online marktplaatsen: "Vier jaar geleden telden we slechts zes dergelijke webshops in onze lijst. Dit jaar zijn dat er 22."

In het derde kwartaal van dit jaar zijn de huren in de vrije sector met zo'n 5,2 procent gestegen ten opzichte van een jaar eerder. Dat meldt woningverhuursite Pararius.

Gemiddeld betaal je bij een nieuw huurcontract nu 17,77 euro per vierkante meter per maand. Voor een woning van 80 vierkante meter komt dat neer op zo'n 1420 euro. Vorig jaar lag de vierkante meterprijs voor nieuwe huurders nog op 16,90 euro per maand.

Zo ziet de ontwikkeling van de vierkante meterprijzen in de vrijehuursector eruit:

Het gaat om de huur voor nieuwe huurders, want voor zittende huurders is de jaarlijkse huurverhoging aan regels gebonden. Dit jaar is die maximaal 4,1 procent. Die jaarlijkse huurstijging wordt in de meeste gevallen in juli doorgevoerd.

Met een stijging van 5,2 procent gaan de gemiddelde huren voor nieuwe huurders dus niet zoveel harder omhoog dan de huren voor zittende huurders.

Regionale verschillen

Er zijn wel grote verschillen in de huurprijzen per vierkante meter. Het is bijvoorbeeld afhankelijk van de regio, de grootte van de woning en de oplevervorm (kaal, gestoffeerd of gemeubileerd).

Zo is in Amsterdam de huurprijs in een jaar met 8,2 procent gestegen naar gemiddeld 27,32 euro per vierkante meter. In Limburg stegen de huren veel minder, met 3,2 procent. En daar betaal je per vierkante meter minder dan de helft van de vierkantemeterprijs in Amsterdam: 13,37 euro.

Minder in verhuur

Pararius constateert verder dat het huuraanbod in de vrije sector kleiner wordt, mede omdat verhuur minder aantrekkelijk wordt door overheidsmaatregelen. Zo daalde het aantal huurwoningen dat vrijkomt voor nieuwe huurders met bijna 32 procent in een jaar tijd. Verhuurders verkopen nu vaker hun huurwoning zodra een huurder vertrekt, zegt Pararius.

Particulieren moeten sinds dit jaar een hogere vermogensbelasting betalen over woningen waar ze niet zelf in wonen. En het demissionaire kabinet wil volgend jaar met een puntensysteem maximale huren invoeren voor een groot deel van de vrijehuursector. Over dat plan moeten de Tweede en Eerste Kamer nog wel stemmen. Dus of het er ook echt komt, is nog onzeker.

Woonminister De Jonge hield er al rekening mee dat door maatregelen de huurmarkt kleiner zou worden ten gunste van de koopmarkt. Maar hij vindt dat niet per se erg.

"Als de woning wordt verkocht aan een middeninkomen dat anders zou huren, dan neemt tegelijkertijd de vraag naar middenhuur af. Het betreffende middeninkomen heeft immers een betaalbare woning gevonden, alleen is dit geen huur-, maar een koopwoning", aldus minister De Jonge eerder.

De beursgang van het populaire sandalenmerk Birkenstock heeft niet het megasucces opgeleverd waar op was gerekend. Mede door de publiciteit van de roze Birkenstocks uit de blockbuster Barbie hoopte het Duitse merk op de beurs 9 tot 10 miljard dollar waard te worden.

Beleggers gingen alleen niet mee in de hype van het in 1774 opgerichte en nog altijd razend populaire Birkenstock. Zij hapten op de eerste handelsdag op de beurs in New York voor wat minder dan de introductieprijs toe. De beurswaarde stokte uiteindelijk op 40,20 dollar per aandeel, bijna 13 procent minder dan gehoopt.

Dat was nogal een tegenvaller voor de Amerikaanse durfinvesteerder L Catterton, die op veel meer had ingezet. Het fonds van onder meer LVMH-eigenaar Bernard Arnault nam twee jaar geleden twee derde van de aandelen voor bijna 5 miljard dollar over van de familie Birkenstock, die de rest in handen hield.

Barbiehype

De stap naar de beurs was zorgvuldig uitgekiend. Onder meer de Birkenstocks die hoofdrolspeelster Margot Robbie in de slotscène van Barbie draagt, moesten het aandeel een extra zet geven.

"Een prachtig voorbeeld van een bedrijf dat ook zo nodig naar de beurs wil. Een herkenbaar merk, iedereen kent het", zei analist Corné van Zeijl van vermogensbeheerder Cardano.

Met een introductieprijs van 46 dollar voor de eerste 32,2 miljoen aandelen, zou Birkenstock op de beurs in New York in één keer een waarde van 9 miljard dollar krijgen. Dat zou de waarde van de belegging van L Catterton bijna verdubbelen.

41 dollar

De praktijk viel tegen. Bij de opening van de New York Stock Exchange duurde het uren voor er een openingsprijs op de borden verscheen. En toen die er eindelijk kwam, lag het aandeel met 41 dollar ongeveer 11 procent onder prijs waar Catterton op had gehoopt.

De koers sloot zoals al gezegd uiteindelijk op 40,20 dollar per aandeel, waarmee het bedrijf op de beurs in totaal zo'n 7,55 miljard dollar waard is. Dat is nog altijd een ruime winst voor L Catterton, maar niet de hoofdprijs waar op was gehoopt.

Van Zeijl wijst naar eerdere uitglijders van modemerken op de beurs, zoals Dr. Martens. "Een groot drama", noemt hij het. "Dr. Martens werd zo gehyped. Maar in anderhalf jaar tijd is de koers 70 procent naar beneden gegaan. Dat maakt beleggers natuurlijk terughoudend. Na één dag moet je er eigenlijk weer uit zijn."

Industriebedrijf VDL gaat batterijsystemen in elkaar zetten voor BMW. Het bedrijf tekende een overeenkomst met de Duitse autofabrikant om tot 2035 zo'n 125.000 batterijen te produceren.

De nieuwe opdracht biedt aan tientallen mensen werk, meldt 1Limburg. Voorbereidingen om de batterijen op het terrein van VDL Nedcar in Born te kunnen produceren zijn al gestart. De eerste producten worden over ongeveer een jaar aan BMW geleverd.

"Daarmee krijgt de samenwerking met BMW Group, na tien jaar auto's produceren bij VDL Nedcar, een vervolg. VDL is in gesprek met andere potentiële opdrachtgevers voor de seriematige assemblage van batterijsystemen", meldt VDL.

Mini's

In de fabriek in Born werden in het verleden auto's voor DAF, Mitsubishi en BMW in elkaar gezet. Volgend jaar loopt een contract met BMW af voor de productie van Mini's.

In de afgelopen maanden werd negen keer gestaakt om een goede ontslagregeling af te dwingen. Daaronder was ook een wilde staking. Vorige maand werd duidelijk dat bij VDL Nedcar per 1 november minder ontslagen vallen dan de eerder aangekondigde 1800.

Een belangrijke blokkade om in Nederland supersnel mobiel internet uit te rollen is definitief van de baan. Het in Friesland gevestigde satellietbedrijf Inmarsat voor scheepvaartcommunicatie, ook wel '112 op zee genoemd', is akkoord met de voorwaarden om naar Griekenland te verhuizen.

Dat meldde het ministerie van Economische Zaken vandaag aan het begin van de inhoudelijke behandeling van de rechtszaak over de veiling van de 3,5 GHz-frequentie. Een woordvoerder van Inmarsat bevestigt dat het niet langer bezwaar aantekent.

Inmarsat biedt vanuit het Friese Burum al vijftig jaar via satellieten noodcommunicatie voor schepen aan. Dat doet het bedrijf vanaf de 3,5 GHz-frequentie die de overheid in gebruik wil nemen voor het supersnelle 5G. Het huidige 5G in Nederland zendt uit via een lagere frequentie, waardoor het nu niet zoveel sneller dan 4G is.

Verhuizing

Als oplossing kan Inmarsat naar Griekenland verhuizen, waar het zonder problemen de zogeheten '112 voor de scheepvaart' kan verzorgen. Maar omdat er volgens de woordvoerder zekerheden ontbraken om ook in de toekomst vanaf daar zonder problemen de verbindingen te behouden, bleef Inmarsat zich verzetten tegen de verdere uitrol van 5G.

Na toezeggingen van de Griekse toezichthouder en demissionair minister Adriaansens heeft Inmarsat er nu voldoende vertrouwen in om vanaf 1 februari volgend jaar vanuit Griekenland te kunnen werken. Daarmee is het grootste obstakel voor de uitrol opgelost.

Veiling

Bij de rechtbank in Rotterdam staan vandaag negen partijen, inclusief telecomproviders KPN, Odido (het voormalige T-Mobile) en VodafoneZiggo, tegenover de Nederlandse Staat.

De zaak gaat weer over de kaders waarbinnen de veiling gehouden gaat worden. Ook Schiphol en de Rotterdamse haven doen mee, zij willen meer ruimte op de frequentieband.

Het Amerikaanse Exxon Mobil, het grootste energiebedrijf ter wereld, heeft de Amerikaanse concurrent Pioneer Natural Resources opgekocht. Exxon Mobil betaalt bijna 60 miljard dollar (56 miljard euro) voor het Texaanse olie- en gasbedrijf, door alle aandelen op te kopen.

Met de koop is Exxon Mobil de grootste olie- en gasproducent in de VS. Het is Exxons duurste overname sinds de overname van Mobil Oil in 1998, Exxon legde toen 81 miljard dollar (76 miljard euro) op tafel.

Door Exxons overname van Pioneer zijn er nu nog maar vier grote Amerikaanse oliemaatschappijen over die actief zijn in het zogeheten Permbekken, het belangrijkste Amerikaanse olieveld en een belangrijk veld voor schalieolie en -gas. Pioneer was daar de grootste en goed voor 9 procent van de olieproductie, Exxon Mobil bezat 6 procent. Samen pompen ze nu dagelijks gemiddeld 1,33 miljoen vaten olie op.

Volgens Exxon Mobil is het energiebedrijf door de aankoop verzekerd van minstens tien jaar lang goedkope olieproductie. Het Permbekken, gelegen in de staten Texas en New Mexico, is goed voor 4 tot 5 miljoen vaten per dag.

De overname volgt op een paar moeizame jaren met grote verliezen en hoge schulden als gevolg van de coronapandemie, met kostenbesparingen en verkoop van tientallen bezittingen. De hoge olie- en gasprijzen als gevolg van de Russische oorlog in Oekraïne leverden Exxon vorig jaar echter een recordwinst op van 56 miljard dollar (52 miljard euro). De overname werd zo goed betaalbaar.

Deskundigen verwachten niet dat de overname gedwarsboomd zal worden door de mededingingsautoriteiten. De twee samen bezitten maar een klein deel van de hele olie- en gasmarkt.

Warenhuisketen de Bijenkorf schrapt 64 banen op het hoofdkantoor in Amsterdam. Het bedrijf zegt dat de reorganisatie noodzakelijk is "gezien de uitdagende retail-omgeving".

De Bijenkorf wil kosten besparen door op het hoofdkantoor met minder managers te werken en een aantal afdelingen samen te voegen. Een week geleden maakte de keten al bekend 37 banen te schrappen van leidinggevenden in de winkels.

Bij de publicatie van de jaarcijfers van 2022 vorige maand zei de Bijenkorf last te hebben van gestegen kosten van onder meer energie, transport, verpakkingen en personeel. Het bedrijf maakte vorig jaar een naar eigen zeggen "zeer bescheiden" operationele winst van 2,8 miljoen euro. "De consument houdt steeds meer de hand op de knip", zei Bijenkorf-topman Giovanni Colauto toen.

Het bedrijf werkt aan een sociaal plan voor de medewerkers op het hoofdkantoor en in de winkels die hun baan verliezen.

De aangekondigde strengere regels voor uitzendbureaus gaan een jaar later in. Demissionair minister Van Gennip (Sociale Zaken) wilde per 2025 alleen nog uitzendbureaus toestaan die aan de eisen voldoen, om een einde te maken aan uitbuiting van arbeidsmigranten. Maar in een brief aan de Tweede Kamer schrijft ze dat die datum niet haalbaar is en dat het nieuwe stelsel "naar verwachting" op 1 januari 2026 zal ingaan.

De minister heeft nog gekeken of het mogelijk is om via een al bestaande wet sneller strengere regels op te stellen, maar dat is volgens haar niet het geval. Ze kiest voor "een integrale, zorgvuldige en goed uitvoerbare oplossing voor de lange termijn".

Van Gennip wil misstanden in de uitzendbranche tegengaan, zoals slechte huisvesting, onveilige werkplekken en onzekere contracten. "Nog te vaak worden arbeidsmigranten in Nederland behandeld als tweederangsburgers", zegt ze. "Malafide uitzendbureaus maken misbruik van de kwetsbare positie van arbeidsmigranten en verdienen daar geld aan. Dit is Nederland onwaardig."

In het wetsvoorstel dat naar de Kamer is gestuurd staat een toelatingsstelsel. Om voor toelating in aanmerking te komen, moeten uitzendbureaus onder meer een verklaring omtrent het gedrag (VOG) indienen, een waarborgsom van 100.000 euro overmaken en laten zien dat ze het juiste loon uitkeren en netjes belasting betalen. Op die manier wil Van Gennip oneerlijke concurrentie in de branche uitbannen.

Alleen toegelaten bureaus mogen op de markt opereren en bedrijven die gebruikmaken van uitzendbureaus, zogeheten inleners, mogen alleen met die toegelaten bureaus zakendoen. Het was een belangrijke aanbeveling van de commissie onder leiding van voormalig SP-leider Emile Roemer uit 2020. Die commissie deed onderzoek naar de positie van arbeidsmigranten.

Arbeidsinspectie uitgebreid

Van Gennip kondigde haar wetsvoorstel eerder dit jaar aan, maar toen kwam er veel kritiek. De Raad van State vond dat er meer garanties moesten komen voor effectief toezicht op de regels. Zo moest beter worden omschreven hoe en door wie er gehandhaafd gaat worden bij de meer dan 15.000 uitzendbureaus in Nederland.

De minister laat weten dat de Arbeidsinspectie met negentig voltijdsbanen zal worden uitgebreid om toezicht te houden. Die inspecteurs gaan periodiek controleren of de uitzendbureaus en inleners zich aan de regels blijven houden. Zo niet, dan kunnen ze boetes opleggen.

In het uiterste geval kan de minister van Sociale Zaken de toelating van een bureau schorsen. Dat betekent dat het geen personeel meer mag uitlenen.

Tot 1998 waren uitzendbureaus verplicht een vergunning aan te vragen. Op dat moment waren er zo'n 4000 uitzendbureaus in Nederland. Nadat die verplichting was vervallen, liep dat aantal snel op naar meer dan 15.000.

De meeste Nederlandse ziekenhuizen zijn financieel gezond, maar hebben weinig ruimte voor noodzakelijke investeringen. Dat concludeert accountantskantoor BDO in zijn jaarlijkse rapportage over de financiële situatie van de ziekenhuissector. Van de 61 geanalyseerde ziekenhuizen scoren 55 een voldoende.

Qua financiële gezondheid scoorden ziekenhuizen in Nederland vorig jaar gemiddeld een rapportcijfer van 7,2. Allerminst een onvoldoende, maar het betekent niet dat er geen problemen op de loer liggen. Met name kleinere ziekenhuizen zijn kwetsbaar. Volgens BDO daalt het rendement van een aantal kleine ziekenhuizen naar de kritieke ondergrens van 1 procent.

Dit komt door een stapeling van snel stijgende lasten. Zo zijn de loonkosten een nog zwaardere last geworden. De cao-lonen stijgen in twee jaar tijd met meer dan 10 procent. Maar ook andere kosten, zoals energie en vastgoed, nemen snel toe vanwege de inflatie.

Zorgakkoord

In het Integraal Zorgakkoord is vastgelegd dat ziekenhuizen de komende jaren fors moeten investeren in andere manieren van zorg organiseren, zoals digitalisering. De kosten daarvoor krijgen ze deels vergoed door het ministerie van Volksgezondheid, maar die fondsen zijn volgens BDO niet groot genoeg.

En omdat de rendementen mager zijn (een afname van 1,9 naar 1,6 procent), is ook daar weinig financiële ruimte. "Een duivels dilemma", zegt Vincent Eversdijk van BDO.

BDO komt met twee voorstellen. Ofwel de maatschappij draait hiervoor op door hogere premies te betalen. Ofwel, en dat lijkt BDO een realistischer scenario, ziekenhuizen zoeken samen met banken en zorgverzekeraars geld om de kosten voor het Zorgakkoord te dekken. Uiteindelijk zal dat dan ook leiden tot hogere premies.

Verkiezingen

Maar er is nog een factor die veel onzeker maakt: de Tweede Kamerverkiezingen over anderhalve maand. "Deze problematiek staat wel op de politieke agenda, maar de uitwerking ontbreekt", zegt Eversdijk. "Veel is nog onduidelijk of niet doorberekend."

Het Zorgakkoord gaat om het betaalbaar houden van de zorg, maar volgens BDO is niet afgesproken hoe dat precies moet en wie de regie moet nemen in de organisatie van heel complexe zorg of acute zorg.

Het energieverbruik per Nederlander is vorig jaar gedaald naar 154 gigajoule, het laagste niveau sinds 1970. Dat komt vooral doordat mensen minder gas verbruikten vanwege de oorlog in Oekraïne, meldt het Centraal Bureau voor de Statistiek. Het jaar ervoor lag het verbruik op 173 gigajoule.

Nederland was in 2022 voor 77 procent afhankelijk van energie uit het buitenland. Sinds het openen van de Staatsmijnen in Limburg in 1906 was dat percentage niet zo hoog. Sinds deze maand is de gaskraan in Groningen dicht vanwege de aardbevingen in die regio.

Het energieverbruik per inwoner was tussen 1995 en 2010 het hoogst, en daalt ondanks de bevolkingsgroei sinds 2013 omdat woningen en auto's zuiniger werden. Ook de mildere winters spelen een rol.

Vooral na de Russische inval in Oekraïne stegen de energieprijzen flink. Als gevolg daarvan verbruikten mensen minder energie uit angst voor een hoge rekening. Inmiddels zijn de energieprijzen flink gedaald.

Tot 2018 was meer dan 90 procent van de verbruikte energie in Nederland afkomstig van fossiele brandstoffen. Het afgelopen jaar was dit 83 procent.

De totale studieschuld van huidige en voormalige studenten (1,6 miljoen mensen) is begin dit jaar opgelopen tot 28,2 miljard euro. Dat is een toename van 1,7 miljard euro ten opzichte van het jaar ervoor, meldt het Centraal Bureau voor de Statistiek.

De schuld loopt elk jaar op en is meer dan verdubbeld sinds de invoering van het leenstelsel in 2015. Met ingang van het huidige studiejaar is het leenstelsel gestopt en is de basisbeurs voor studenten in het hoger onderwijs teruggekeerd.

120.000 mensen met meer dan 50.000 euro schuld

Na een jarenlange stijging is het aantal mensen met een studieschuld sinds 2021 nagenoeg gelijk gebleven. Het aantal mensen met een studieschuld van meer dan 30.000 euro neemt wel toe. Dat zijn er inmiddels ruim 330.000, oftewel 26.000 meer dan het jaar ervoor en 215.000 meer dan in 2015.

Ruim 120.000 mensen hadden een studieschuld van meer dan 50.000 euro en 1800 van hen hadden zelfs meer dan een ton schuld. Voor de helft van de mensen met een studieschuld is de schuld lager dan 10.000 euro.

De leeftijdscategorie met de grootste studieschuld is de groep tussen de 25 en de 30 jaar, die al aan het aflossen is. De schuld is daar gemiddeld 22.900 euro.

Stijging rente

Gisteren werd bekend dat de rente op studieschuld vanaf volgend jaar meer dan vijf keer zo hoog zal zijn als nu het geval is. De rente gaat van 0,46 naar 2,56 procent, het hoogste niveau in veertien jaar tijd. De stijging is het gevolg van de gestegen rente die de overheid zelf moet betalen om geld te lenen.

De schatkist gaat vermoedelijk verlies lijden op de nationalisatie van ABN Amro. Door de gekelderde waarde van het aandeel van de bank zou het verlies uitkomen op 6,7 miljoen euro. Dat schrijft demissionair minister Kaag van Financiën aan de Tweede Kamer.

De Nederlandse overheid legde tijdens de kredietcrisis bijna 22 miljard euro neer om de Nederlandse bankdivisie van het Belgische Fortis te redden. De als ABN Amro herdoopte bank ging in 2015 naar de beurs. Sindsdien verkoopt de Staat nu en dan plukjes aandelen.

De afgelopen weken leverde de verkoop van een nieuw pakket aandelen 842 miljoen euro op, zo schrijft Kaag van Financiën aan de Kamer. Vorige maand was al bekend geworden dat de Staat het belang in de bank onder de 50 procent ging brengen.

15,4 miljard

Eerder dit jaar deed de staat ook mee aan een programma waarin ABN Amro eigen aandelen inkocht. Dit leverde de schatkist ruim 281 miljoen euro op. Hiermee is nu 9,6 miljard euro verdiend aan de verkoop van aandelen. Inclusief winstuitkeringen staat de teller nu op 15,4 miljard.

Gezien de lage waardering van banken op de beurs, vermoedt Kaag dat er verlies zal worden geleden op ABN Amro. "Om de totale kapitaaluitgaven terug te verdienen zou het gehele resterende belang tegen een koers van 28,74 euro verkocht dienen te worden. Het is niet realistisch dat een dergelijke koers op korte termijn bereikt zal worden", stelt zij.

Om nog jaren de aandelen van ABN Amro vast te houden in de hoop dat de koers flink zal stijgen vindt Kaag "onwenselijk". "De staat is geen belegger en investeert dus niet risicovol als daar geen publiek belang mee is gediend. ABN Amro is in staatshanden gekomen om de stabiliteit van het financiële stelsel te borgen en niet als investering om rendement op te maken."

De rente voor leningen van studenten wordt per 1 januari 2024 meer dan vijf keer zo hoog. De rente is nu nog 0,46 procent, maar stijgt vanaf volgend jaar naar 2,56 procent. Dit wordt ook de nieuwe rente voor mbo'ers, zij zitten nu nog op 1,78 procent. De verhoging is het gevolg van de stijgende rente die de overheid moet betalen op leningen.

Door de rentestijging moeten bepaalde groepen (oud-) studenten straks meer gaan terugbetalen. Studentenorganisaties maken zich zorgen. "Het collegegeld stijgt, de koopkrachtmaatregel wordt niet verlengd. Studenten krijgen met de ene klap na de andere te maken", zegt Demi Janssen, voorzitter van het Interstedelijk Studentenoverleg (ISO). "En nu ook oud-studenten. Dit is echt niet niks."

Bij het aflossen van studieschuld geldt er een rentevaste periode van vijf jaar. Hbo- en wo-studenten hebben sinds de invoering van het leenstelsel 35 jaar om hun schuld af te betalen. Voor mbo'ers wordt dit ook 35 jaar.

Pechgeneratie

Sinds het studiejaar 2015/2016 kregen de meeste studenten geen studiefinanciering meer, vanwege de invoering van het leenstelsel. De totale studieschuld is sindsdien verdubbeld. Een deel van die zogenoemde pechgeneratie krijgt nu dus ook te maken met een flink hogere rente. Het leenstelsel is inmiddels teruggedraaid en sinds dit jaar ontvangen studenten weer een basisbeurs.

Demissionair minister Dijkgraaf van Onderwijs laat in een reactie aan de NOS weten dat hij zich kan voorstellen dat er zorgen zijn bij studenten. "Daarom willen we als kabinet studenten financiële rust bieden."

Hij wijst hierbij op de basisbeurs, de verruimde aanvullende beurs en energietoeslag voor sommige studenten. Verder benadrukt Dijkgraaf dat DUO rekening houdt met de situatie van studenten. "Heb je bijvoorbeeld weinig inkomen, dan betaal je maandelijks ook weinig terug." De minister noemt alleen geen oplossing voor de pechgeneratie.

"Onze eerste gedachte was: Hoe kan dit?' En dat is ook wat we terugkrijgen van studenten en bezorgde ouders', zegt Elisa Weehuizen van de Landelijke Studentenvakbond (LSVB) over de renteverhoging. Juist omdat de overheid aan jongeren had gecommuniceerd dat ze een voordelige lening zouden afsluiten, zo benadrukt ze.

"Studenten hadden verwacht dat de rente altijd nul zou blijven. Bij de 0,46 procent vorig jaar waren heel veel mensen al in een soort shock. Je treft hier juist de studenten mee die van de lening afhankelijk zijn geweest om hun studie en huur te bekostigen", zegt Weehuizen. "Het is heel pijnlijk voor de toegankelijkheid van het onderwijs."

Studentenorganisaties pleiten voor een plafond voor de rente op studieschuld. "Studenten leven nu ieder jaar in onzekerheid," zegt ISO-voorzitter Janssen. "Het is bijna een lootje trekken over wat voor soort rente ze krijgen."

De financiële stabiliteit in Nederland houdt zich goed ondanks de hoge inflatie, rentestijgingen en geopolitieke onrust. Toch maakt De Nederlandsche Bank (DNB) zich, in een jaarlijkse update over gezondheid van de overheidsfinanciën, zorgen over het begrotingsbeleid.

DNB-directeur Klaas Knot maakt zich zorgen over financieel slecht onderbouwde begrotingsplannen in de Tweede Kamer, het uitdelen van zogenaamd 'gratis bier', en politieke partijen die hun verkiezingsprogramma's niet laten doorrekenen.

Knot zegt in een toelichting dat de begroting niet helemaal sluitend hoeft te zijn. "Maar in de huidige vooruitzichten voldoen we niet aan de Europese begrotingsnormen," benadrukt de DNB-directeur. "Zorg voor een appeltje voor de dorst."

Volgens DNB is een spaarpot nodig voor nieuwe crises. Tijdens de coronapandemie of gasprijscrisis gaf de overheid veel extra geld uit om huishoudens en bedrijven te ondersteunen. Volgens de centrale bankdirecteur is die spaarpot op termijn onvoldoende gevuld. "Dat vinden we zeker een risico."

Knot roept op tot een koerswijziging in het Haagse financiële beleid. "Op de korte termijn zien de overheidsfinanciën er goed uit. Op middellange termijn is dat minder en op de lange termijn ziet het beeld er slecht uit."

Verschil

Hogere defensiekosten, de energietoeslag en de oplopende rente stuwen de overheidsuitgaven op. Toch vindt DNB dat er juist nu oog moet zijn voor de financiële stabiliteit, ondanks die afwijkende omstandigheden.

Dat de economie zich ondanks dit alles goed houdt, verrast Knot zelf ook. "De vorige keer dat dit gebeurde zat de werkloosheid in de dubbele cijfers. De economie draait nu nog steeds op volle werkgelegenheid. Dat mensen gegarandeerd zijn van een inkomen, stut de economie. Dat is het verschil met vorige situaties."

Met renteverhogingen wil de ECB de economie afkoelen. Toch denkt Knot dat de gevolgen daarvan zullen meevallen. "De schade die je aan de economie moet toebrengen om de inflatie tegen te gaan lijkt heel klein te zijn. Maar zeker weten of het een zachte landing wordt weten we niet."

Wanbetalingen

Doorgaans gaan economen ervan uit dat de economie in het slop raak als de rente stijgt. "Burgers en bedrijven moeten door de stijgende rente ruimte maken in hun financiële huishouden. Als ze die niet kunnen vinden, ziet de bank een groeiend aantal wanbetalingen."

Maar dat laatste blijft ondanks een jaar van renteverhogingen meevallen, ziet Knot. "Op het moment zien we daar helemaal niets van. Er zijn nu wel de eerste tekenen van een afkoelende economie. Op termijn moeten we dit gaan zien. Maar op het moment ziet het er helemaal niet slecht uit."

Claudia Goldin heeft de Nobelprijs voor Economie gewonnen voor haar onderzoek naar ongelijkheid tussen mannen en vrouwen op de arbeidsmarkt. Ze is de derde vrouw in de geschiedenis die deze prijs krijgt.

De Amerikaanse Goldin is hoogleraar aan Harvard University en is expert op het gebied van economische geschiedenis. Ze doet al ruim dertig jaar onderzoek naar vrouwen op de arbeidsmarkt en loonverschillen tussen de geslachten.

Loonkloof door de jaren heen

Goldin onderzocht het inkomen van vrouwen in de VS over een periode van meer dan twee eeuwen. Haar onderzoek geeft inzicht in de oorsprong van de loonkloof tussen mannen en vrouwen. Daarbij gaat zij in op veranderingen in wetten, maatschappelijke normen en toegang tot onderwijs voor vrouwen.

Ze onderzocht ook hoe medische vooruitgang, zoals de anticonceptiepil, vrouwen meer controle gaf over hun leven en de positieve impact die dat heeft gehad op hun arbeidsmarktpositie.

Haar recent verschenen boek Career & Family: Women's Century-Long Journey toward Equity bespreekt hoe het komt dat het dichten van de loonkloof momenteel stagneert. Ook gaat het over de invloed van ouderschap op dit verschijnsel.

Jurylid Randi Hjalmarsson onderschrijft het belang van Goldins werk. "De oorzaken van de genderkloof veranderen door de jaren heen. Men kan een ziekte niet aanpakken zonder deze eerst te identificeren."

Volgens Elise van Nederveen Meerkerk, hoogleraar economische en sociale geschiedenis aan de Universiteit Utrecht, heeft Goldin als een van de eersten het thema gendergelijkheid binnen de economie prominent op de agenda gezet. "Haar onderzoek is voornamelijk gericht op de Verenigde Staten, maar haar werk heeft internationaal aanzienlijke erkenning en navolging gekregen."

Van Nederveen Meerkerk onderstreept dat Goldins invloed verder reikt dan de academische wereld. Ze heeft jarenlang voor het Amerikaanse onderzoeksinstituut NBER gewerkt en haar onderzoek heeft geleid tot concrete beleidsadviezen.

Sinds de start van de Nobelprijs voor Economie in 1969 hebben slechts twee andere vrouwen de prijs gewonnen: Elinor Ostrom in 2009 en Esther Duflo in 2019.

Detective

Goldin laat in een reactie weten dat ze zichzelf ziet als een detective. "Dat betekent dat je een vraag hebt die zo belangrijk is dat je alles zult doen om het antwoord te vinden. Bovendien gelooft een detective dat er altijd een manier bestaat om het antwoord te achterhalen, zo ben ik altijd te werk gegaan."

Ze geeft aan erg blij te zijn met de prijs en spreekt van een "aangename verassing" toen ze wakker werd met het nieuws dat ze had gewonnen.

De prijs, toegekend door de Koninklijke Zweedse Academie voor Wetenschappen, heeft een waarde van ongeveer 950.000 euro en wordt uitgereikt op 10 december in Stockholm.

Vorig jaar wonnen Ben Bernanke, Douglas Diamond en Philip Dybvig de prijs voor hun bijdrage aan het begrip van financiële crises. In 2021 ontving de Nederlandse Amerikaan Guido Imbens de prijs voor zijn werk over causale relaties in de economie.

De vandaag toegekende Nobelprijs voor Economie is de laatste in de jaarlijkse reeks. Vorige week werden de winnaars van de Nobelprijzen voor Geneeskunde, Natuurkunde, Scheikunde, Literatuur en Vrede al bekendgemaakt.

Sterkedrankenproducent Nolet wil branchegenoot Lucas Bols overnemen voor bijna 270 miljoen euro. Dat melden de bedrijven in een gezamenlijke verklaring. De deal moet in de eerste helft van volgend jaar zijn afgerond.

Het Amsterdamse bedrijf Bols maakt jenever sinds 1575 en ging in 2015 nog zelfstandig naar de beurs. Het bedrijf heeft, naast jenever, ook wodka, mixdranken en likeuren in het assortiment. Bekende merken zijn Pisang Ambon, Coebergh en Bokma. Nolet, in 1691 opgericht in Schiedam, is vooral bekend van jenevermerk Ketel 1, maar draait een belangrijk deel van de omzet met Ketel One-wodka.

Met Bols wil Nolet zich meer toeleggen op alcoholhoudende dranken voor cocktails. Dat is volgens de bedrijven wereldwijd een groeiende markt. "Jenever is Nederlands erfgoed", zegt Bols-topman Van Doorne. "Maar we kunnen samen Nederlands kampioen worden in de internationale cocktailmarkt."

Bols is nu nog een beursgenoteerd bedrijf. Nolet, dat al bijna 30 procent van de Bols-aandelen in handen had, wil de rest van de aandelen kopen voor 18 euro per aandeel. Als de aandeelhouders inderdaad verkopen aan Nolet, verdwijnt het bedrijf van de beurs.

De eeuwenoude Amsterdamse jeneverdistilleerder vindt de overname niet pijnlijk. Bols benadrukt dat de merknaam blijft bestaan en de werknemers kunnen blijven.

Oud-minister Tjerk Westerterp is overleden op 92-jarige leeftijd. Dat heeft zijn familie laten weten aan persbureau ANP. Westerterp, die in 1983 aan de wieg stond van de AEX-index, overleed in zijn woonplaats Ulvenhout.

Westerterp begon zijn politieke carrière in de jaren 60 als Tweede Kamerlid en Europarlementariër namens de Katholieke Volkspartij, die later opging in het CDA. Hij werd vervolgens staatssecretaris van Europese Zaken onder premier Biesheuvel en minister van Verkeer en Waterstaat in het kabinet-Den Uyl, van 1973 tot 1977.

Als minister van Verkeer stelde Westerterp - die zelf een kind had verloren bij een auto-ongeluk - het dragen van een bromfietshelm en autogordel verplicht. Westerterp werd ook bekend als pleitbezorger van het regenpak. Na de oliecrisis in de jaren 70 liet hij een wedstrijd uitschrijven voor het beste regenpak, om zo meer mensen op de fiets naar werk te krijgen.

Na zijn politieke carrière werd hij directeur van de Optiebeurs in Amsterdam en bedacht hier in 1983 de AEX-index. Dit is de belangrijkste beursindex van Nederland die de ontwikkeling weergeeft van de 25 grootste aandelen qua beurswaarden. Westerterp was begin deze eeuw ook korte tijd politiek actief voor Leefbaar Nederland.

Steeds meer jongere kinderen krijgen hun zakgeld op hun bankrekening, in plaats van contant. Dat blijkt uit onderzoek van het Nibud en de Rabobank.

Van de kinderen tussen de 8 en 9 jaar krijgt 28 procent het zakgeld volledig digitaal. Vijf jaar geleden was dat 15 procent.

Kinderen met een bankrekening leren al vroeg met geld om te gaan. Uit het onderzoek van Nibud blijkt ook dat kinderen die zakgeld krijgen, ook meer bezig zijn met geld en geldzaken, dan kinderen die geen zakgeld krijgen.

Ruim 70 procent van de jongste kinderen, de 6- en 7-jarigen, krijgt hun zakgeld nog contant. Volgens het Nibud heeft dat te maken met de tastbaarheid van contant geld. Zodra ze ouder worden, ontvangen zij het zakgeld vaker digitaal.

Ouders geven ook aan dat het makkelijker is om het zakgeld digitaal op vaste momenten over te maken. "Maar bij deze manier van geld geven aan je kind, komt wel wat kijken," zegt Nibud-directeur Arjan Vliegenthart. "Hoe werkt zo'n bankrekening, hoe betaal je digitaal? En wat zijn de risico's?"

Financiële risico's

Praten met je kinderen over wat ze (online) delen is volgens het Nibud een belangrijk punt. "Je inlogcode voor de bankapp moet geheim blijven en wanneer je gaat pinnen, scherm je jouw pincode wel goed af?", zegt Vliegenthart.

"Een volwassene kan geconfronteerd worden met bijvoorbeeld een phishingmail of een sms met het verzoek om geld over te maken, maar je kind ook", zegt Vliegenthart.

Geldezel

Zo kunnen criminelen via sociale media kinderen benaderen met de vraag of ze in ruil voor een bepaald bedrag hun rekening mogen gebruiken, om geld over te maken naar iemand anders. Daarmee worden ze gebruikt als geldezel.

Dit klinkt voor veel kinderen interessant, maar het is strafbaar, omdat je meewerkt aan bijvoorbeeld witwassen. Daarom zegt het Nibud dat het belangrijk is om kinderen op jonge leeftijd al bewust te maken van dit soort gevaren.

Nu praat slechts één op de vijf ouders met hun kinderen over financiële gevaren en dat is volgens het Nibud te weinig.

Het zou een sterk verhaal kunnen zijn dat je in het weekend in de kroeg vertelt. Een video gemaakt met AI waarin de baas een medewerker vraagt een geldbedrag over te maken. Het overkwam recent Ali Niknam, topman van online bank Bunq. De medewerker trapte er niet in.

"Hij kreeg een bericht van mij via WhatsApp: 'Hé, ik ben op reis, we hebben net een bedrijfsovername gedaan, we moeten snel een aanbetaling doen, want anders gaat de deal niet door'", vertelt Niknam. De medewerker kreeg een uitnodiging voor een videogesprek, waarvan het beeld vanwege een 'slechte verbinding' wat blokkerig was. Achteraf checkte de medewerker het nog eens met z'n baas en toen bleek dat het nep was.

"Het punt is dat dit de eerste keer is dat dit gebeurt", zegt Niknam. "Waarschijnlijk neemt de kwaliteit heel erg snel toe de komende maanden. Dus dit gaat alleen nog maar erger worden."

Simuleren met bestuur

Zogeheten CEO-fraude bestaat al jaren. Maar een voorbeeld zoals dat bij Bunq, dat kent Frank Groenewegen, partner Cyber Risk bij Deloitte, nog niet uit de praktijk. Het houdt zijn klanten wel bezig. "Het is onderdeel van veel simulaties die we met het bestuur van onze klanten doen." Denk aan een filmpje met mededelingen die direct een reactie geven op de beurs, zoals een verkoop of tegenvallende resultaten.

Bunq is niet het enige voorbeeld dat deze week opdook. Ook de Amerikaanse acteur Tom Hanks, ontbijtshowpresentator Gayle King en youtuber Jimmy Donaldson waarschuwden hun miljoenen volgers voor met AI (kunstmatige intelligentie) gemaakte video's. Donaldson, bekend als MrBeast, vroeg zich bovendien af of sociale media hier wel klaar voor zijn. Hij sprak van een "serieus probleem".

Overigens werkt Hanks nu mee aan een film, Here, waarbij hij met AI wordt verjongd. Het laat zien dat de technologie momenteel aan de ene kant wordt misbruikt door kwaadwillenden, maar ook dankbaar wordt gebruikt door bijvoorbeeld de filmindustrie.

Met AI gemanipuleerde video's, die ook wel deepfakes worden genoemd, bestaan al jaren. Bekend is een video met oud-president Obama (die er inmiddels ook wel wat gedateerd uitziet). Maar met de komst van generatieve AI wordt het nóg makkelijker om ze te maken. Bovendien lijken ze steeds echter.

Economieverslaggever Lisa Schallenberg laat zien hoe het eruit ziet:

Het spreken van andere talen met AI gaat nog niet altijd foutloos, maar de ontwikkelingen gaan snel.

Vooral de stem wordt nu steeds beter, zegt Theo Gevers, hoogleraar computer vision aan de Universiteit van Amsterdam. "Deepfakes waren al goed, nu is de stem ook te klonen. Dat kan nu echt heel realistisch."

Gevers doet al jaren onderzoek naar deepfaketechnologie en de manier waarop dit soort gemanipuleerde beelden te herkennen zijn. "Detectietools zijn niet goed genoeg", zegt hij. "We lopen nu steeds achter de feiten aan. Bijna elke week komt er een nieuwe tool om iets te genereren. En dat is een probleem."

Deepfakes in verkiezingen

Die tools kunnen worden gebruikt voor oplichting, zoals in het voorbeeld van online bank Bunq. Maar ook bij verkiezingen. Dat gebeurde onlangs in Slowakije. Op sociale media circuleerden deepfakevideo's. In een versie lijkt het alsof de leider van de liberale PS-partij, Michal Simecka, het kopen van stemmen bespreekt met een journalist. De audio, concludeerden factcheckers van persbureau AFP na consultatie met experts, is nep.

Reden tot zorg, zou je zeggen. Toch denkt Olya Kudina, universitair docent ethiek en filosofie van technologie aan de TU Delft, dat we beter in staat zijn echt en nep van elkaar te onderscheiden dan we denken. Het feit dat ze erbij Bunq niet intrapten, noemt ze een "goed teken". In het geval van Bunq ging het in tegen de protocollen die het bedrijf hanteert. In die context was de vraag van Niknam aan zijn medewerker dus gek.

Bij youtuber MrBeast was de context wel kloppend, zegt Kudina. Hij staat erom bekend weggeefacties te doen. "Dus dat was niet verdacht en hij zag er ook echt uit. Maar ik zie in de eerste reacties dat gebruikers het verdacht vonden, omdat het watermerk op de video er anders uitzag." Beide voorbeelden laten zien dat de sociale context waarin iets wordt gezegd bij het herkennen van gemanipuleerde video's heel belangrijk is.

Tegelijkertijd wil Kudina het gevaar van deepfakes niet relativeren. Maar ze benadrukt dat mensen niet alleen zullen kijken naar de video, maar juist aan de hand van de context kunnen begrijpen of het echt of nep is.

Hoe meer geld je hebt, hoe gelukkiger je bent, blijkt uit een nieuwe studie. Dat staat haaks op de uitkomst van veel andere studies, waaruit blijkt dat geld boven een jaarinkomen van ongeveer 60.000 euro niet echt meer bijdraagt aan nog meer levensgeluk.

Voor de nieuwe studie ondervroeg onderzoeker Matthew Killingsworth 33.000 mensen met behulp van een app. Op willekeurige momenten gedurende de dag moesten ze antwoord geven op de vraag 'Hoe voel je je op dit moment?'. Dat leverde in totaal 1,7 miljoen 'datapunten' op, oftewel antwoorden op die vraag.

Meer geld, meer geluk

Daaruit bleek dat mensen zich vaker goed of uitstekend voelden naarmate ze meer geld verdienden of bezaten. Die gelukstoename werd niet kleiner naarmate iemand rijker was: iemand die 50.000 dollar per jaar verdiende was net zoveel gelukkiger als iemand die 25.000 dollar per jaar verdiende, als iemand die 200.000 dollar per jaar verdiende in plaats van 100.000 dollar. Killingsworth publiceerde zijn studie deze week in PNAS.

{articles "Zweeds onderzoek toont aan: geld maakt wél gelukkig" id="11531" }

Eerdere studies vonden juist vaak dat boven een jaarinkomen van 60.000 euro (75.000 dollar) meer geld nauwelijks nog bijdraagt aan extra levensgeluk. Met andere woorden: er is een groot verschil tussen wel of geen auto hebben, maar of je nu een Tesla hebt of een middenklasser maakt voor je levensgeluk niet zoveel uit.

Zeggenschap over je eigen leven

Killingsworth heeft wel een verklaring voor zijn vondst dat geluk blijft groeien met meer geld: controle. Hoe meer geld iemand heeft, hoe meer controle en zeggenschap over hun leven. Met genoeg geld hoef je je geen zorgen te maken als de economie door corona hapert, ook niet als je inmiddels een half jaar zonder werk zit. 

Een mogelijke verklaring voor het verschil in uitkomst tussen de studies is de manier van onderzoeken. De eerdere studies vroegen de deelnemers om achteraf hun levensgeluk te evalueren. Dat aspect nam Killingsworth ook mee, maar daarnaast vroeg hij vooral ook hoe mensen zich op het moment zelf voelden.

Meer dan geld alleen

Dit alles betekent natuurlijk niet dat geld de enige, of zelfs maar belangrijkste factor voor geluk is. Het hebben van kinderen, een sociaal netwerk, een goede gezondheid en werk dat voldoening of vrijheid biedt spelen allemaal een rol. En hoe je levensgeluk precies wordt beoordeeld, dat hangt ook weer af van de test die je doet:

{articles "Ben je gelukkig? Het is maar net welke test je doet" id="28272" }

Gerelateerd:

{prepr_audio nid="27bf289f-bd3a-437a-9abf-c4710b3fefdb" caption="Maakt geld gelukkig?" }

NPO Radio 1 houdt je dagelijks op de hoogte over de laatste ontwikkelingen in de wetenschap  

Dagelijks tussen 17.00 en 18.30 uur in Nieuws en Co
Iedere werkdag van 02.00 tot 04.00 uur in Focus 
En wanneer je maar wil in podcast Focus Wetenschap

{articles "Maakt microdoseren met psychedelica gelukkig?" id="18072" }

Mensen weten over het algemeen weinig over de overgang. Er wordt amper over gepraat in het alledaagse leven, waardoor vrouwen niet precies weten wat ze kunnen verwachten. Marjolein: "Het is zo'n enorm taboe, dat het daadwerkelijk vergeten wordt." Marjolein de Boer is empirisch filosoof en heeft onderzoek gedaan naar onvruchtbaarheid en borstkanker. Deze zomer gaat ze onderzoek doen naar de overgang. In Focus vertelt ze over het taboe dat er op deze onderwerpen ligt. 

{podcast audio="675359" caption="Waarom het taboe op de overgang doorbroken moet worden" }

Onderzoek

Als postdoc onderzoeker is Marjolein verbonden aan de Universiteit van Tilburg, departement Cultuurwetenschappen. Haar promotieonderzoek richtte zich op vrouwen met borstkanker. Daarna deed zij aan de Universiteit van Oslo onderzoek naar onvruchtbaarheid en behandelingen daarvan.

Momenteel doet ze onderzoek naar het Chronisch Vermoeidheidssyndroom en vanaf komende zomer zal ze met een Veni-beurs onderzoek gaan doen naar vrouwen in de overgang. 

De overgang

In haar onderzoek gaat Marjolein vrouwen in de overgangsfase interviewen, maar ze zal ook bestuderen hoe deze vrouwen worden gerepresenteerd in de populaire media, bijvoorbeeld door Tweets en Youtube-filmpjes te analyseren. Ze gaat kijken hoe vrouwen in de overgang hun eigen identiteit en seksualiteit ervaren.

"Op het moment dat je in de overgang komt, kan het zijn dat je bijvoorbeeld een drogere vagina krijgt, dat heeft repercussies voor de seksualiteit: wat doet dat met iemand? Wat betekent dat voor de relatie met de ander en met zichzelf?"

Omdat er zo'n stigma zit op het onderwerp, is het soms lastig om daar doorheen te breken, vertelt Marjolein. Daarom kan het ook lastig zijn om die vrouwen te interviewen, omdat ze weinig loslaten.

Aan de andere kant kan het ook zo zijn dat, juist omdat het taboe-onderwerpen zijn, vrouwen er juist wel over willen praten. Dat merkte Marjolein bij haar onderzoeken over borstkanker en onvruchtbaarheid.

{articles "Onwetendheid over de overgang is slecht voor de economie" id="28217" }

Het mannenlichaam is de norm

"Vaak zien we, bijvoorbeeld in de medische wetenschap, maar ook in de wereld om ons heen, dat de norm het mannenlichaam is. Daardoor worden ervaringen van vrouwen niet of weinig gedeeld."

Marjolein vindt het belangrijk om vrouwen een stem te geven, zeker als het gaat om dit soort belangrijke gebeurtenissen in iemands leven.

Onvruchtbaarheid overkomt niet alleen vrouwen, maar vrouwen ondergaan wel vaak de procedure van de behandeling van onvruchtbaarheid. Zij dragen meer lasten als het gaat om behandeling, dan mannen. Marjolein: "Vaak wordt er dan gezegd: je wilt toch een kind? Dan moet je het er maar voor over hebben."

{articles "Weg met taboes rondom je lichaam: 'Ik was altijd bezig met niet doorlekken.’" id="26585" }

De toekomst

"Ik zou heel graag de overgang in zijn complexiteit schetsen. Als we nu over de overgang praten noemen we het vaak ofwel een medisch probleem, ofwel iets wat we moeten vieren en verwelkomen, dat er een nieuwe levensfase ingaat waarbij je jezelf beter kunt ontplooien. Die twee manieren van spreken zijn heel dominant."

Marjolein wil ook de andere kant van de overgang belichten. "Ik kan me voorstellen dat er vrouwen zijn die er niks van merken, of het niet betekenisvol vinden. Ik kan me voorstellen dat ik andere dingen tegenkom dan het medicaliseringsdiscours, of het vieringsdiscours."

NPO Radio 1 houdt je dagelijks op de hoogte over de laatste ontwikkelingen in de wetenschap  

Dagelijks tussen 17.00 en 18.30 uur in Nieuws en Co
Iedere werkdag van 02.00 tot 04.00 uur in Focus 
En wanneer je maar wil in podcast Focus Wetenschap

{articles "De overgang is nog altijd een taboe op de werkvloer" id="15797" }