Regelmatig krijg ik de vraag of ik niet woedend ben. Ik spreek en schrijf namelijk over wat moeilijke thema’s: armoede, bestaansonzekerheid en hoe de overheid er de laatste jaren niet in geslaagd is om kwetsbare groepen te beschermen. Sterker nog, niet zelden is het diezelfde overheid die kwetsbaar maakt. Want al ben je zelfredzaam tot op het bot, als de overheid achter je aan komt – zoals bij het toeslagenschandaal ­– ben je de klos.

Het feit dat ik me kan uitspreken en frustraties van me af kan schrijven, kanaliseert gelukkig het een en ander. Al doet de vraag me telkens weer nadenken. Wat we vandaag waarnemen, komt namelijk niet uit de lucht vallen. Woningtekort, geen juffen voor de klas, de zorg die kraakt en piept, ontoereikende inkomens en een bijstandswet die mensen in de knel houdt: het is veelal het gevolg van de beleidskeuzes van gisteren.

Het decennialang gehanteerde beeld van profiteurs die hun handje ophouden en liever lui dan moe zijn, reduceerde bestaansonzekerheid tot een fenomeen dat zich in de schaduw van een hartstikke gaaf landje afspeelde.

Dat veel burgers zich al jaren in een hooploze situatie bevinden en op zowat alle domeinen van het bestaan in onzekerheid verkeren, zou niets nieuws onder de zon mogen zijn. Voor velen bleek de mythe echter hardnekkiger dan de realiteit. Het decennialang gehanteerde beeld van profiteurs die hun handje ophouden en liever lui dan moe zijn, reduceerde bestaansonzekerheid tot een fenomeen dat zich in de schaduw van een hartstikke gaaf landje afspeelde. Een randgebeuren.

Het maakte dat talloze overheidsrapporten van organen als de Nationale ombudsman, de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving, het NIBUD en het Sociaal en Cultureel Planbureau niet altijd de opvolging kregen die ze naar mijn mening verdienden. Voor het doorbreken van de ‘eigen schuld dikke bult-moraal’ en het blootleggen van structuren die mensen kwetsbaar maken, is blijkbaar meer nodig dan gedegen onderzoek en vaststaande feiten. Of zoals de Ombudsman een keertje verzuchtte: waar blijft de overheid die rapporten leest?

Gericht op het individu

Nu is alles soort van anders. Behulpzaam daarbij is dat middengroepen geconfronteerd worden met zogenaamde crises: de woningcrises, de gezondheidszorgcrisis, de onderwijscrisis en de huidige ‘bestaanszekerheidscrisis’. Want ook de eigen dochter kan geen starterswoning meer vinden, de eigen zorgpremie gaat fors omhoog, de eigen zoon is op vrijdag thuis omdat er geen juf voor de klas staat en die winter is naast guur nu ook voor hen duur. Het gebruik van het woord crisis heeft dan zo zijn voordelen. Ten eerste kunnen we doen alsof het ons allemaal overvalt. Ten tweede wordt er een opportuniteit geschapen om op te schalen. Want een crisis vinden we zo eng.

Het lijkt erop dat de focus komt te liggen op de bestaanszekeren die we voor bestaansonzekerheid willen behoeden.

Gevolg zijn dan miljardencompensaties en overhaast in elkaar gestoken plannen om ook de groepen die voorheen niet tot crisisgroepen behoorden – lees: de middengroepen – tegemoet te komen. Ontegensprekelijk van groot belang, begrijp me niet verkeerd. Al lijkt het er zo op dat de focus komt te liggen op de bestaanszekeren die we voor bestaansonzekerheid willen behoeden. De focus op ons dus, niet per se op degenen die al jaren in de schaduw liggen te verkommeren.

Al is er aan armoedebestrijdingsmiddelen en daaraan gekoppeld geld al langer geen gebrek. Hoewel de rapporten van eerdergenoemde instituties veelal structuren aankaartten die bestaansonzekerheid faciliteren, bleven de interventies hoofdzakelijk gericht op het individu. En dan schieten ze logischerwijs regelmatig hun doel voorbij. Je kan bijvoorbeeld een budgetcoach op pad sturen met een app om mensen geld te leren beheren dat ze niet hebben, de bijstandsklem wordt er niet minder pijnlijk van en de schimmels in de slaapkamer verdwijnen er ook niet door. De schuldenindustrie stond er als lachende derde bij en zag dat het goed was.

Georganiseerde goede bedoelingen

Daarnaast floreerde het maatschappelijk middenveld. Georganiseerde goede bedoelingen die pijnlijk genoeg hoognodig zijn. Hun brood is het opvegen van de sociale brokstukken van een zich terugtrekkende overheid, dusdanig dat veel stichtingen uitgroeiden tot de lange arm van het overheidsbeleid. Met een beetje fantasie zou je het de van overheidswege aangestuurde armoede-industrie kunnen noemen. Kan niet anders dan dat zij al jaren hun aantal ‘klanten’ zien aanzwellen en zo vooraan stonden bij het aanschouwen van de schaduw van groeiende bestaansonzekerheid.

Opvallend genoeg komt de vraag die ik krijg naar mijn woede niet zelden vanuit dat maatschappelijke middenveld. Terwijl je zou denken: als die jarenlang de bestaansonzekerheid voor hun ogen zien toenemen, moet woede ook bij hen haast een onvermijdelijk gevolg zijn. Toch bleef het opmerkelijk stil. Geen vol Malieveld, geen blokkades aan de poorten van overheidsgebouwen en geen mars tegen bestaansonzekerheid.

Ik wil daarmee niets afdoen aan de goede bedoelingen, het harde werk en de tomeloze inzet waar het maatschappelijke middenveld in grossiert. En uiteraard zijn er stichtingen of andersoortige maatschappelijke initiatieven die het aandurven om in de hand te bijten die hen voedt. Maar als een significante groep van de bevolking zich al jarenlang in de schaduw van bestaansonzekerheid bevindt en zienderogen toeneemt, was dwingende actie vanuit het maatschappelijk middenveld op zijn plaats geweest. Het obligate brandbriefje is dan onvoldoende.

Oog voor structuren

In het dit jaar verschenen essay Wie wordt gehoord? Dynamiek in het landschap van macht en tegenmacht, verkent de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur (NSOB) de verhoudingen tussen macht en tegenmacht in Nederland. De NSOB stelt daarin dat de trias politica wordt omringd door enerzijds institutionele en geïnstitutionaliseerde tegenmachten (zoals bijvoorbeeld de Nationale ombudsman). Anderzijds door diverse maatschappelijke tegenmachten zoals bedrijven, stichtingen en (onderzoeks)journalisten.

Toch, zo concludeert de NSOB, zijn veel belangen niet of onvoldoende vertegenwoordigd. Die van kwetsbare groepen als daklozen en hooplozen voorop. Zij bevinden zich in de schaduw van de Nederlandse macht en tegenmacht, en in evidente bestaansonzekerheid. Terwijl, ‘en dat is de tragiek van deze constatering, het gros van het beleid juist grote negatieve gevolgen voor hooplozen heeft.’

En zo zijn we op het punt beland dat we het toch weer eens over onszelf, de hoopvollen of bestaanszekeren zo je wilt, moeten hebben.

Blijkbaar is het nodig dat ook middengroepen in het gedrang komen, en dus hoop zien verdampen, alvorens de tegenmacht op stoom komt.

Blijkbaar is het nodig dat ook middengroepen in het gedrang komen, en dus hoop zien verdampen, alvorens de tegenmacht op stoom komt. Dat begint bij het benoemen van een crisis en heeft als cynisch gevolg dat we verzanden in een redden-wat-er-te -redden-valt-reflex, zoals te merken is aan het gedraai. We hebben het niet over de verstikkende bestaansonzekerheid die de hooplozen al jaren de zuurstof, adem en stem ontneemt. Nee, bestaanszekerheid is hotter dan hot.

Dat voorkomen beter is dan genezen, staat als een paal boven water. Dat gold evengoed voor de hooplozen, maar helaas. Voor hen is onze eigen-schuld-dikke-bult-moraal vooral een zure en dure moraal geweest.

Nu we beter weten en eindelijk oog hebben voor structuren, kunnen we onszelf schuldbewust afvragen waar al die jaren die mars tegen bestaansonzekerheid bleef. En of we niet van georganiseerde goede bedoelingen naar georganiseerde constructieve woede moeten opschuiven. Want ook hooplozen verdienen een tegenmacht. Die zal vrees ik niet vanuit de huidige armoede-industrie komen.

Het bericht Waarom gaat het pas over bestaanszekerheid als de middenklasse geraakt wordt? verscheen eerst op Vrij Nederland.

Wat als ieder huishouden in Nederland recht zou hebben op een villa met zeezicht? Inclusief een privéstrand. Er zijn ruim acht miljoen huishoudens en er is 500 kilometer aan kustlijn. Praktisch gezien wordt dat nogal een uitdaging. Waar ga je die villa’s bouwen? Creatief naast en achter elkaar? De ene gebouwd op een al dan niet kunstmatig aangelegde heuvel, om middels hoogteverschillen zeezicht te garanderen? Van dat privéstrand blijft trouwens weinig over als iedereen er recht op heeft: een royale zes centimeter per huishouden.

Iedereen een villa met zeezicht, natuurlijk is dat krankzinnig. Volgens de bedenker van dit gedachte-experiment, de Oostenrijkse filosoof André Gorz (1923-2007), illustreert het dat je werkelijke luxeproducten niet kunt democratiseren. Dat noemde hij de essentie van luxe in zijn essay The social ideology of the motorcar uit 1973.

Dat geldt niet alleen voor villa’s aan het strand, maar ook voor auto’s, vond Gorz. Auto’s waren ooit een luxeproduct waarmee een klein groepje mensen zich sneller kon verplaatsen dan de rest. Toen het in de vorige eeuw geleidelijk goedkoper werd om auto’s te produceren, werden ze beschikbaar voor iedereen. Luxe en snelheid werden gedemocratiseerd.

Maar producten die niet voor het volk zijn ontwikkeld, kun je volgens Gorz niet democratiseren. Een radio of stofzuiger blijft nuttig als iedereen er eentje bezit: die vergemakkelijken het leven, kunnen eenvoudig binnenshuis bewaard worden en zitten niemand anders in de weg. Auto’s daarentegen zijn bedoeld voor ‘het exclusieve genot van een erg rijke minderheid’, schreef Gorz. Hij vond: als iedereen gebruik kan maken van zo’n luxeproduct, dan heeft uiteindelijk niemand er meer profijt van. De democratisering van luxeproducten leidt zelfs tot problemen – in het geval van auto’s wijst Gorz voornamelijk op ruimtelijke bezwaren.

Ruimtelijk vraagstuk

Toen de auto in de vorige eeuw geleidelijk breder beschikbaar werd, hadden consumenten daar wel oren naar. Een luxeproduct, ineens betaalbaar, waarmee je je net zo hard als elite kon voortbewegen. In 1927 telde Nederland 41.000 personenauto’s. In 2023 zijn het er bijna negen miljoen en hebben 11,5 miljoen Nederlanders een rijbewijs. Voor die vele automobilisten ligt er inmiddels zo’n 140.000 kilometer verharde weg in Nederland. Daarnaast zijn er volgens het Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid (KiM) zo’n veertien tot achttien miljoen parkeerplaatsen.

Zo werden auto’s een ruimtelijk vraagstuk, zoals Gorz al dacht. Bouwwerken om auto’s te faciliteren, zoals wegen en parkeerplaatsen, gaan altijd ten koste van wat anders, van groen of huizenbouw bijvoorbeeld. Zeker in oude binnensteden zouden volgens Gorz problemen ontstaan. Hij vond dat steden onleefbaar werden door de aanwezigheid van de auto.

In het beste geval zorgt inkomend verkeer voor een flessenhals, waarbij maximaal twintig kilometer per uur wordt gereden. In het slechtste geval ontstaat er een totale verkeersopstopping.

Maar ook buiten de bebouwde kom is autogebruik niet gevolgenvrij. In een auto mag je pas hard rijden buiten de bebouwde kom, zodra er ruimte is. En precies daar zorgen auto’s voor veel stikstof- en fijnstofuitstoot. Slecht voor de fragiele Nederlandse natuur en voor de volksgezondheid, aangezien een overmatige blootstelling aan fijnstof voor chronische longziekten kan zorgen en ‘sterfte of verkorting van de levensduur’. Daarnaast zorgen files niet alleen voor irritatie bij automobilisten, maar ook bij de homo oeconomicus: in 2019 waren files verantwoordelijk voor 1,5 miljard euro aan economische schade.

Er is de afgelopen twintig jaar zo’n tienduizend kilometer nieuw wegdek aangelegd in Nederland, in de hoop files te bestrijden. Alleen kan er niet tegen autogebruik op worden geasfalteerd. Gorz wist dat vijftig jaar geleden al en Thalia Verkade en Marco te Brömmelstroet noemen het in hun boek Het recht van de snelste de fundamentele filewet: ‘Voor elk procent extra asfalt dat je neerlegt, komt er een extra procent verkeer bij.’

Meer wegen zorgen er niet voor dat we, zoals VVD-Kamerlid Daniel Koerhuis zei, kunnen rijden, rijden, rijden. Ze zorgen juist voor méér auto’s en verkeersdruk. In auto’s zit bovendien vaak maar één persoon en negentig procent van de tijd staan ze stil. Daarom zijn die miljoenen parkeerplaatsen nodig. Zonde van de ruimte, vond Gorz, maar wel noodzakelijk om de auto te faciliteren.

De oplossing was simpel volgens hem: dring autogebruik drastisch terug.

Paradoxale situatie

Tegen auto’s bestaan niet alleen ruimtelijke bezwaren. Auto’s zorgen voor geluidshinder en zijn milieuvervuilend: in 2021 was de mobiliteitssector verantwoordelijk voor achttien procent van de Nederlandse broeikasgasemissies. Personenauto’s waren verantwoordelijk voor ongeveer de helft daarvan. En elektrische auto’s? Die beslaan evenveel ruimte als auto’s met verbrandingsmotor en produceren mogelijk zelfs meer fijnstof.

Auto’s zorgen voor gevaar op straat. In 2022 vielen er in Nederland 737 verkeersdoden, bij minimaal de helft daarvan was een auto betrokken. Er kwamen 225 automobilisten en bijrijders om, en van de 291 fietsers die stierven in het verkeer, werd ongeveer de helft aangereden door een (bestel)auto. Aanrijdingen met voetgangers en scooters moeten daar nog bij worden opgeteld, net als (zwaar)gewonden die mogelijk langere tijd last zullen houden van hun confrontatie met een auto.

Auto’s brengen hun bestuurders in een paradoxale situatie, schreef Gorz. Automobilisten denken vrij en onafhankelijk te zijn, doordat ze met hoge snelheid overal heen kunnen rijden wanneer ze maar willen. Maar eigenlijk zijn ze volgens Gorz juist ‘radicaal afhankelijk’: van wegen, van brandstof, van de autogarage als er gepruttel onder de motorkap vandaan komt. Automobilisten kunnen niet zonder derde, vaak commerciële partijen.

Minder autoafhankelijk worden

Nederlanders zijn vol van autogebruik. In 2021 reisden Nederlanders 9.900 kilometer per persoon op Nederlands grondgebied. Ruim de helft van die kilometer werd als autobestuurder afgelegd en bijna een vijfde als passagier. Zeventig procent van het totaal aantal reiskilometers werd per auto afgelegd. Volgens het KiM was de helft van alle autoritten in 2016 korter dan 7,5 kilometer en een derde zelfs korter dan 5 kilometer. Dat zijn afstanden die – mits je er fysiek toe in staat bent – te overbruggen zijn met de (elektrische) fiets, te voet of het openbaar vervoer.

Het is goed mogelijk om minder autoafhankelijk te worden. Zeker binnen de stad, stellen Maaike Snelder en Niels van Oort, beiden hoofddocent aan de Technische Universiteit Delft. Snelder doceert Transportnetwerken en is onderzoeker bij TNO, Van Oort doceert Openbaar Vervoer en Deelmobiliteit en is medeoprichter van het Smart Public Transport Lab, een instituut dat het tweede en derde woord in de naam onderzoekt.

Wil je autoafhankelijkheid succesvol verminderen, dan moeten veranderingen dezelfde gevolgen hebben voor arm en rijk.

Wil je autogebruik terugdringen, houd dan rekening met een aantal factoren, zegt Van Oort. Allereerst moeten er fatsoenlijke alternatieven zijn, zegt hij, zodat autobezit niet meer als noodzaak wordt gezien. Alternatieven zijn er, zoals fiets en openbaar vervoer – mits dat betaalbaar wordt gehouden. Daarnaast wordt deelvervoer diverser (scooters, fietsen, ooit mogelijk stepjes) en bieden elektrische (bak)fietsen opties. Vervolgens zal er op gemeentelijk, provinciaal en landelijk niveau wel ruimtelijk beleid ontwikkeld moeten worden waarin de auto geen of een minder centrale rol speelt, zegt hij.

Daarna moeten er maatregelen worden genomen tégen de auto, denken beide docenten. Autogebruik moet actief worden ontmoedigd, zegt Snelder. Door financiële prikkels als rekeningrijden en hogere parkeertarieven, maar vooral door bepaalde straten en binnensteden voor automobilisten af te sluiten. Wil je autoafhankelijkheid succesvol verminderen, dan moeten veranderingen dezelfde gevolgen hebben voor arm en rijk, zegt Snelder. Van het minder toegankelijk maken van steden voor auto’s hebben arm en rijk op papier even veel last, anders dan bijvoorbeeld van rekeningrijden of hogere accijns, legt ze uit.

Mobiliteithubs

Hoe ziet een stad of land met minder auto’s eruit? Van Oort pleit voor ‘publiek vervoer’: een soort samenvoeging van deelmobiliteit – scooters, (elektrische) fietsen, mogelijk steps en zélfs auto’s – en openbaar vervoer. Het houdt in dat er in iedere situatie een passend vervoermiddel beschikbaar is, of dat nu een elektrische deelbakfiets is, een trein of een buurtbus. Personentransport wordt geconcentreerd in ‘mobiliteitshubs’: centrale punten waar vervoer samenkomt en reizigers kunnen op- of overstappen.

Snelder denkt dat het per gebied gaat verschillen welk vervoerstype er dominant is. ‘Binnensteden worden helemaal autovrij, daar ligt de focus vooral op lopen en fietsen’ – steeds meer steden kiezen er overigens al voor om autoverkeer in de binnenstad in de ban te doen, weten beiden. In de wijken om de binnenstad heen wordt vooral gefietst of gebruikgemaakt van publiek vervoer, gefaciliteerd door ‘wijkhubs’, zegt Snelder. Hoe verder weg het stadscentrum, hoe groter mobiliteitshubs worden. Autogebruik helemaal afschaffen lukt niet, denkt ze, dus aan de stadsranden komen ‘regionale hubs’. Daar laten automobilisten hun auto staan om hun reis de stad in te vervolgen met de fiets, te voet of publiek vervoer.

Ondermaats openbaar vervoer

Dergelijke scenario’s gaan op voor steden. In rurale gebieden waar openbaar vervoer mogelijk verlieslatend is, is een transitie ingewikkelder. Daar, zegt Snelder, hebben auto’s nog toegevoegde waarde: afstanden tot voorzieningen zijn er vaak groter en ruimtelijke problemen meestal minder pregnant. Bovendien is het openbaar vervoer er aanzienlijk minder goed. Het Planbureau voor de Leefomgeving concludeerde vorig jaar dat mensen die afhankelijk zijn van het openbaar vervoer aanzienlijk minder mobiel zijn, zeker als ze op het platteland of aan de stadsranden wonen.

Dat openbaar vervoer in kleine steden, dorpen of rurale gebieden ondermaats is, is een politieke keuze zegt Van Oort. Publiek en openbaar vervoer kunnen ook in provinciale gebieden doelmatig zijn, het levert financieel alleen weinig op. ‘Terwijl het doel van openbaar vervoer, wat mij betreft, niet geld verdienen is.’ Die louter commerciële insteek baart hem zorgen, want dat jaagt mensen de auto in. Het openbaar vervoer in Nederland is al bovengemiddeld duur, en die prijzen zullen blijven stijgen nu de NS ook nog een spitsheffing wil invoeren.

‘Je moet niet alleen naar rentabiliteit kijken. Openbaar vervoer levert ook een bijdrage aan duurzaamheid, leefbaarheid en volksgezondheid.’

De oplossing is de wortel en de stok, zegt Van Oort. Hij somt op. Maak autogebruik duurder door bijvoorbeeld rekeningrijden en hogere parkeerkosten. Experimenteer met het afzetten van wegen voor autoverkeer, zoals deze zomer de drukke Weesperstraat in Amsterdam: wat zijn de effecten daarvan op de leefbaarheid en bereikbaarheid in een stad? En: investeer in publiek vervoer, verbeter de bereikbaarheid van het openbaar vervoer en houd ticketprijzen betaalbaar. ‘Je moet niet alleen naar rentabiliteit kijken. Natuurlijk moet je goed met je belastinggeld omgaan, maar openbaar vervoer levert ook een bijdrage aan duurzaamheid, leefbaarheid en volksgezondheid.’

Logische beslissing

Of dat allemaal realistisch is? Van Oort denkt van wel. Het begint met lef, zegt hij, van bijvoorbeeld wethouders die besluiten een straat voor auto’s af te zetten. Een succesverhaal noemt hij de Catharijnesingel in Utrecht, die werd getransformeerd van autowalhalla tot water met ruimte voor groen – en een beetje voor de auto. ‘Als je ermee begint, krijg je er geen applaus voor. Maar als je doorgaat, vinden mensen het uiteindelijk een logische beslissing.’

Van Oort is hoopvol, omdat hij soortgelijke bewegingen in meerdere steden waarneemt. In autostad Rotterdam wordt bijvoorbeeld onderzocht of de singels kunnen terugkeren in het stadscentrum. Daarvan zouden auto’s – waarschijnlijk – de dupe zijn.

Regeringsadviseur Jan Willem Erisman maakte in het AD vast wat geesten rijp door te stellen dat autobezit, zeker in de stad, in de toekomst niet meer vanzelfsprekend is.

Sneller vervoer leidt er niet toe dat mensen korter gaan reizen.

En Gorz, wat zou hij hebben gevonden van publiek vervoer als alternatief voor de auto? Het zou hem geen volledige oplossing lijken. Net als Marco te Brömmelstroet, coauteur van Het recht van de snelste en hoogleraar Urban Mobility Futures aan de Universiteit van Amsterdam. De auto is niet het probleem, zegt Te Brömmelstroet, maar ‘slechts een symptoom van onze mobiliteitsverslaving’. Hij ageert niet uitsluitend tegen de auto, maar tegen de principes onder ons gehele mobiliteitssysteem, dat gericht is op snelheid ten bate van economische groei.

Sneller vervoer leidt er niet toe dat mensen korter gaan reizen, zegt hij. Daar is wetenschappelijke consensus over in bijvoorbeeld de Brever-wet: mensen reizen gemiddeld domweg een bepaald aantal minuten per dag (zeventig tot negentig). Als dat sneller kan, gaan ze niet korter reizen, maar verder van economische clusters wonen, legt Te Brömmelstroet uit. Kansarme regio’s worden door snellere verbindingen kansarmer: omdat mensen tot reizen bereid zijn, ligt er haast altijd een kansrijke regio binnen de acceptabele vervoersafstand. Door het economische verkeer trekt die kansrijke regio de meeste voorzieningen aan, zegt hij. Dat geldt voor banen, maar ook voor voorzieningen als supermarkten, bibliotheken, cafés of vestigingen van een bank. 

Bewust te goedkoop

Dat auto’s en snelle mobiliteit zo vanzelfsprekend zijn, is marktfalen, zegt Te Brömmelstroet. ‘Mobiliteit is decennialang bewust te goedkoop gemaakt.’ Voor autogebruik betaal je niet de werkelijke kosten vanwege ons economische model: mensen en goederen snel van A naar B verslepen loont. De werkelijke prijs van autogebruik – en openbaar vervoer – ligt volgens berekeningen van CE Delft hoger, zegt hij, want de economische prijs van bijvoorbeeld verkeersslachtoffers en klimaatschade wordt niet meegerekend. Op jaarbasis ontstaat er daardoor een gat van veertien miljard aan kosten waar de samenleving voor moet opdraaien. ‘En dan reken je ruimtegebruik nog niet eens mee, het gaat slechts over uitstoot en veiligheid.’ Zou je wel alles meerekenen, dan kun je die veertien miljard ‘makkelijk vervijf- of vertienvoudigen’, zegt Te Brömmelstroet.

‘Door een wijk autovrij- of luw te noemen blijf je gevangen in het autosysteem.’

Daarom moeten we afkicken van onze mobiliteitsverslaving, vindt hij. Het belangrijkste is de ‘onderliggende rationaliteit’ achter snelle mobiliteit bevragen. Dat begint met taalgebruik volgens Te Brömmelstroet. Mobiliteit wordt nu uitgedrukt in economische taal. Dat discours moet veranderen. ‘Je moet de tegenstander uitnodigen om jouw taal te gaan spreken.’ Discussies over de auto moeten niet gaan over parkeertarieven, rekeningrijden of de economische kosten van files, maar bijvoorbeeld over rechtvaardigheid en veiligheid. Dan worden er fundamenteel andere keuzes zichtbaar, zegt hij.

Als voorbeeld noemt Te Brömmelstroet een aangenomen motie in de gemeenteraad van Ede: alle kinderen van acht jaar en ouder moeten zelfstandig naar school kunnen reizen. Dat klinkt vanzelfsprekend, maar heeft grote implicaties voor de verkeersveiligheid. Wil je die verbeteren, dan delven auto’s vrijwel zeker het onderspit, omdat die voor het meeste gevaar op de weg zorgen.

Spreek daarom ook niet van autoluwe of autovrije wijken, zegt Te Brömmelstroet. ‘Ik liep laatst een rondje door mijn wijk in Ede en daar zijn welgeteld nul helikopterlandplaatsen. En toch is er niemand die die wijk helikoptervrij noemt. Door een wijk autovrij- of luw te noemen blijf je gevangen in het autosysteem.’

De wijken van de toekomst

Hoe ze ook worden genoemd, wijken waarin auto’s naar de marge worden verdreven, zijn de wijken van de toekomst – daar zijn Van Oort, Snelder en Gorz het over eens. Te Brömmelstroet ook, en hij benadrukt dat ze dat al sinds de jaren zestig zijn.

Een nieuwbouwwijk waar de auto naar de marge zal worden verjaagd, verrijst over een jaar of tien in Utrecht: Merwede. Er komen zesduizend woningen te staan in allerlei prijssegmenten, vertelt Finn van Leeuwen, projectleider mobiliteit van de wijk. Merwede is (nagenoeg) onbegaanbaar voor auto’s, daarom komen er aan de wijkranden mobiliteitshubs die worden uitgebaat door een heus mobiliteitsbedrijf, vertelt hij. In de hubs staan tweehonderdvijftig deelauto’s van het mobiliteitsbedrijf en is een beperkt aantal parkeerplaatsen beschikbaar. Er geldt een parkeernorm van 0,3, wat inhoudt dat nog geen één op de drie huishoudens aanspraak op een parkeerplaats kan maken, zegt Van Leeuwen – tegen flinke tarieven bovendien.

Om bewoners wel transportmogelijkheden te bieden, komen er ruime fietsenstallingen, een bushalte, elektrische deelbakfietsen en mogelijk een tramstation. Alleen in uitzonderingsgevallen zijn auto’s welkom, zoals die van hulpdiensten, legt Van Leeuwen uit. Verhuizers of pakketbezorgers mogen de wijk eigenlijk ook niet in. ‘Maar ze kunnen een ontheffing aanvragen om het autovrije binnengebied te betreden. Dat zal alleen niet gratis zijn.’ Het is de bedoeling dat ook die diensten vanuit een hub naar een woning lopen, mogelijk met een steekkarretje voor de spullen.

Om autoafhankelijkheid tegen te gaan, wordt de wijk voorzien van tal van voorzieningen: supermarkten, een sportschool, basisscholen, kinderdagverblijven, restaurants, cafés en zelfs een hotel. ‘In die goeie ouwe Vinex-wijken was het dichtstbijzijnde winkelcentrum tien minuten fietsen. Dat was net te ver weg, dus iedereen ging er op zaterdag met de auto heen voor boodschappen.’ Dat hoeft in Merwede niet. De wijk staat niet in dienst van autoverkeer en snel vervoer, maar van de bewoners.

Dat laatste is de kern. Te Brömmelstroet en Thalia Verkade vatten het in Het recht van de snelste samen: de gemiddelde straat is nu een plek om overheen te rijden, geen plek om gewoon te zijn. Daar was Gorz het mee eens. Vijftig jaar geleden pleitte hij al voor wijken die gericht zijn op menselijke behoeften. Wijken waarin gefietst en geflaneerd kan worden. Wijken waarin mensen zich kunnen ontplooien en in wíllen leven, zonder auto-overlast.

Het bericht Weg met de auto: ‘We moeten afkicken van onze mobiliteitsverslaving’ verscheen eerst op Vrij Nederland.

Diverse Kamerleden hebben in het verleden geclaimd dat hun parlementaire werkkamer volstrekt lobbyvrij was – Femke Halsema (GroenLinks) bijvoorbeeld, en Ronald van Raak (SP). Of je dit geloofwaardig vindt, hangt sterk af van je definitie van lobbyen. Zo vond Femke Halsema haar nevenfunctie als voorzitter van de Vereniging Gehandicaptenzorg geen vorm van lobbyen. De Volkskrant vroeg zich over Van Raak af hoe consequent hij was: volstrekt lobbyvrij betekent immers ook geen vakbondsvertegenwoordigers over de vloer. Behoorlijk lastig als de nummer drie op de lijst van je partij – destijds Lilian Marijnissen – werkzaam is voor Abvakabo FNV.

Er blijkt dus wel wat licht te zitten tussen de dagelijkse Haagse lobbyrealiteit en de manier waarop Tweede Kamerleden daar naar buiten toe over praten. Zo riepen de volksvertegenwoordigers in 2015 minister van Financiën Jeroen Dijsselbloem (PvdA) op het matje na berichten in NRC dat de ING had meegeschreven aan een wet. De bank leverde teksten aan die 350 miljoen euro belastingvoordeel opleverden. Lobbyisten lieten in diverse media weten dat belanghebbenden wel vaker suggesties aanleveren voor wetteksten, maar de Haagse kaasstolp was te klein. CDA, ChristenUnie, D66, GroenLinks, VVD, SGP en SP voelden minister Dijsselbloem aan de tand: ‘Klopt de berichtgeving en is dit gebruikelijk?’ klonk het eensgezind.

Een opvallende vraag, aangezien Kamerleden voor het antwoord alleen maar naar hun eigen fracties hadden hoeven kijken. Want naast ambtenaren op ministeries – die ze vooral moeten hebben als ze iets willen in een begrotingsvoorstel – bestoken lobbyisten ook Kamerleden met tekstsuggesties. Zo denken ze graag proactief mee over Kamervragen, moties, amendementen en schriftelijke inbreng.

Knip-en-plak Kamerwerk

In de gesprekken die Vrij Nederland met Kamerleden voert, is de constante stroom van informatie een regelmatig terugkerend thema. Lobbyisten vormen een vaste aanvoerroute van informatie, deels in de vorm van zogeheten lobbybrieven. ‘Er verschijnen soms kant en klare motieteksten in mijn mail, of suggesties voor schriftelijke inbreng,’ vertelt CDA-Kamerlid en sinds augustus partijleider Henri Bontenbal. De vriendelijke vingerwijzingen voor mogelijke Kamerinbreng wekken irritatie op bij het Kamerlid: ‘Ik voel me dan behandeld als een klein kind, alsof ik achterlijk ben.’

Een goede lobbyist zorgt daarom eerst dat er een bepaalde verstandhouding bestaat. Hoewel het wel voorkomt, heeft het gelijktijdig bestoken van allerlei Kamerleden met dezelfde suggesties weinig zin. ‘Maanden voor het debat wissel je al informatie uit, en als dat op prijs wordt gesteld, opper je pas de mogelijkheid om wat tekstsuggesties aan te leveren,’ vertelt voormalig D66-Kamerlid Bert Bakker, tegenwoordig eigenaar van public affairs-kantoor Meines Holla & Partners. Die suggesties lever je dan wel exclusief aan. ‘Geen partij denkt precies hetzelfde over een onderwerp, en daarnaast is het niet handig als een Kamerlid negatief verrast wordt door een collega die dezelfde vraag stelt en het dus herkent.’

Toch gebeurt dit zo nu en dan wel tijdens debatten, vertellen diverse (oud-)Kamerleden. ‘Oh zeker, dan hoor ik een collega praten tijdens een commissiedebat en dan weet ik – ah, jij hebt die-en-die gesproken,’ aldus Bontenbal. Dergelijke gênante situaties wil zowel het Kamerlid als de lobbyist voorkomen, stelt oud-VVD Kamerlid André Bosman, tegenwoordig lobbyist. ‘Al wordt dat risico denk ik wel steeds groter, omdat Kamerleden tegenwoordig minder tijd krijgen voor grote dossiers. Dan wordt knip-en-plak-Kamerwerk erg verleidelijk.’

Tijdens het onderzoek voor dit artikel kwamen we een dergelijk knip-en-plak voorbeeld tegen bij Wybren van Haga (BVNL). Voor een motie nam hij een-op-een de aangeleverde tekst van een wapenfabrikant over. Het Nederlandse bedrijf Defenture had bij een aanbesteding voor legervoertuigen achter het net gevist, en wist via een lobbyist voor elkaar te krijgen dat Kamerlid Van Haga de staatssecretaris opriep de Kamer ‘zo uitgebreid mogelijk te informeren over de testuitslagen’ van de concurrent.

Van Haga ziet hier geen enkel kwaad in. Het ging immers om een Nederlands bedrijf en, zo stelt hij: ‘BVNL zet Nederlandse bedrijven op nummer 1!’ Op de vraag of hij wel vaker gebruik maakt van door bedrijven aangeleverde teksten voor Kamervragen en moties, reageert hij dan ook positief. ‘Uiteraard. BVNL vecht voor het belang van Nederland en als er een gedupeerde is, werken wij graag samen. Alle lobbyisten uit het Nederlandse MKB weten ons te vinden. De agrarische sector, de horeca, de kermisbranche, de energiebranche, de visserij, de binnenvaartschippers, etc.’

Het is het type ‘ombudspolitiek’ waar zijn partijgenoot Richard de Mos in Den Haag mee in de knel kwam. De 113 duizend euro die ondernemers doneerden aan de partij van De Mos: was dat uit ideologische affiniteit of omdat ze er iets voor terugkregen? Het Openbaar Ministerie meende van wel, de rechter meende van niet. Uit zijn tijd in de gemeenteraad van Den Haag herinnert Kamerlid Pieter Grinwis (CU) zich hoe er vanuit de Groep de Mos soms moties werden ingediend ten behoeve van individuele cafés. ‘Dan kun je je afvragen hoe die belangenafweging is gemaakt, maar dat is volgens mij bij uitstek een politieke discussie en geen zaak voor het OM.’ Het is namelijk erg lastig om direct aan te wijzen waar het algemene belang ophoudt en een particulier belang begint, en op welke momenten ze overlappen.

Gewoon belangenbehartiging

Op Van Haga (BVNL) na trekken Kamerleden doorgaans de grens bij penvoerderschap: input van belangengroeperingen gebruiken of parafraseren doen ze allemaal, maar ze gaan nog altijd over hun eigen inbreng. ChristenUnie-Kamerlid Pieter Grinwis merkte bijvoorbeeld dat het verduurzamen van 2,7 miljoen slecht geïsoleerde woningen voor veel mensen onbetaalbaar bleek. Samen met het CDA en GroenLinks ging hij om tafel met wetenschappers, maar ook met Techniek Nederland en isolatiebedrijven. Die laatste hebben een direct financieel belang bij isolatiemaatregelen. ‘Natuurlijk,’ zegt Grinwis. ‘Maar ze hebben ook de kennis in huis om mij als Kamerlid te vertellen wat wel of geen effectief beleid is.’ Het om de tafel gaan met een belangenbehartiger die financieel baat heeft bij een bepaalde politieke maatregel hoeft volgens Grinwis niet problematisch te zijn. ‘In dit geval dient het evident een algemeen belang, want in dit soort slecht geïsoleerde appartementen uit de jaren zestig zitten niet de meest kapitaalkrachtige mensen. Die kun je niet achterlaten.’

Of dit een goede manier is van belangenbehartiging, is volgens hem ook aan zijn Kamercollega’s. ‘Als iemand daar anders over denkt, laat die mij dan kritisch bevragen in het politieke debat.’

‘Lobbyen is gewoon belangenbehartiging,’ zegt Henri Bontenbal, ‘en politiek gaat over belangenafwegingen, dus nogal wiedes dat lobbyisten en politici elkaar vinden.’ Bontenbal ziet het vooral misgaan bij de dossierkennis van Kamerleden om de lobby op juiste waarde te schatten en in een bredere context te plaatsen. ‘We moeten onze pijlen niet richten op het fenomeen lobbyen, maar op de ethiek van Kamerleden. Als iemand zich laat gebruiken door een bedrijf, dan moet je wijzen naar de betreffende fractie of naar het Kamerlid, want daar vindt die beoordeling plaats.’

Argumenten

Tegelijkertijd wordt het label ‘lobbyist’ vooral gehanteerd als het gaat om de belangen van de politieke opponent. Dat de milieuwet van Jesse Klaver (GroenLinks) en Diederik Samsom (PvdA) in 2015 een kopie bleek van een voorstel van Milieudefensie zal eerder rechtse wenkbrauwen doen optrekken dan linkse, net zoals een Unilever-appje naar minister-president Mark Rutte (VVD) vooral verkeerd zal schieten in het progressieve keelgat.

Lobbyen raakt ook aan een niet te beantwoorden kip-ei vraag: shoppen partijen in de belangen die hun ideologie bevestigen, of zijn stevige belangen soms in staat de politieke agenda naar hun hand te zetten?

Maar niet iedereen die lobbyt, ziet zichzelf ook als een lobbyist. ‘Ik vind Frans Timmermans bijvoorbeeld een lobbyist,’ zei Caroline van der Plas (BBB) in september vorig jaar tijdens een Kamerdebat. ‘Dat klinkt misschien heel raar, maar wij krijgen, werkelijk waar, elke maand verzoeken om een gesprek, over dit, over Fit for 55, over de Green Deal. Laatst was hij hier nog weer met zijn hele kabinet, met dertig personen, om even een uurtje een broodje te eten met Kamerleden om te praten over allerlei dingen.’

Er spelen, kortom, allerlei belangen.

Waaronder de politieke belangen van een minister. Vanuit de ministeries wordt net zo goed likkebaardend gekeken naar de pen van Kamerleden. Politiek assistenten bijvoorbeeld zijn doorgaans geïnteresseerd in Kamerleden die een motie willen indienen: ‘Dan kijk ik wel even. Want ze moeten natuurlijk niet een motie indienen waarmee ze ons heel erg in de problemen brengen, dat is gewoon niet zo handig. Dus dan probeer je het wel een beetje te dealen: als je het zo formuleert, dan kan het wel,’ vertelde een politiek assistent in 2008 aan masterstudente Marlies de Vries van de Universiteit Utrecht. Vijftien jaar later is deze politieke variant van een slager die meeschrijft aan de voorwaarden van zijn eigen keuring nog altijd staande praktijk. ‘Als je erover nadenkt, is het zeker vanuit het oogpunt van dualisme, macht en tegenmacht, natuurlijk heel raar,’ aldus JA21-Kamerlid Nicki Pouw-Verweij, die ook wel eens het aanbod heeft gekregen van een politiek assistent om een motie van haar te herschrijven.

Weinig medewerkers

De grootste uitdaging voor Kamerleden zit dan ook in overzicht houden over het speelveld, en de wirwar aan belangen in de juiste context plaatsen. De complexiteit van het Nederlandse politieke stelsel moet niet onderschat worden, zegt UvA-onderzoeker Marcel Hanegraaff. Er is wetgeving op gemeentelijk, provinciaal, landelijk en internationaal niveau. ‘Dit maakt het erg lastig voor Kamerleden om in te schatten waar precies de oplossing voor bepaalde problemen ligt, en in welke situatie welke belangen wel of niet moeten worden meegewogen.’

Juist omdat lobbyisten professionals zijn op bepaalde onderwerpen, en Kamerteksten zeer technisch zijn, valt beïnvloeding soms alleen op voor de goede verstaander.

Zeker met een kleine ondersteunende staf. Nederlandse Kamerleden moeten het met relatief weinig doen, concludeerden politicologen Simon Otjes en Gijs Jan Brandsma, die het aantal fractiemedewerkers in de Tweede Kamer afzetten tegen het aantal in andere landen. Afgezet tegen het inwoneraantal zouden er nog tweehonderd bij moeten.

Of de relatief kleine staf een probleem is voor het functioneren van de Tweede Kamer konden de politicologen overigens niet zeggen. ‘Er is simpelweg niet genoeg informatie beschikbaar over het aantal fractie- en Kamermedewerkers.’ Opmerkelijk volgens de politicologen, aangezien ze worden betaald met belastinggeld. ‘Het publiek verdient inzicht over hoe ze worden ingezet en wat het opbrengt.’

Niet alleen heeft het Nederlandse parlement relatief weinig medewerkers, ook zijn er meer partijen bij gekomen. Vorig decennium zaten er gemiddeld veertien Kamerleden in een fractie, nu zijn dat er nog negen. Resultaat: het aantal dossiers per Kamerlid is toegenomen, en op elk dossier spelen weer andere belangen. En waar voorheen een Kamerlidmaatschap van acht of twaalf jaar geen uitzondering was, zitten Kamerleden tegenwoordig veel korter op het blauwe stoeltje. Hierdoor is er minder tijd om dossierkennis op te bouwen, en om de spelers in het veld te leren kennen en hun belangen. Een zorg die met de recente leegloop van Kamerleden sinds de val van het kabinet-Rutte IV weer heel actueel is.

Vertrouwen

De roep om meer medewerkers in de Tweede Kamer komt óók uit de hoek van public affairs. In 2019 begonnen historici Geerten Waling, Berend Sommer en lobbyist Oliver van Loo een petitie die uiteindelijk werd ondertekend door 31 maatschappelijke organisaties, bedrijven, public affairs-bureaus en wetenschappers. In die petitie werd de Tweede Kamer opgeroepen om meer te investeren in de eigen fractieondersteuning. De actie resulteerde – dankzij een motie van Rob Jetten (D66), destijds Kamerlid – in de zogeheten Jetten-gelden.

Maar of het probleem hiermee is opgelost, is nog maar de vraag. Uit onderzoek van De Nieuws BV en De Groene Amsterdammer bleek dat de Jetten-gelden maar deels zijn gebruikt voor inhoudelijke ondersteuning. Partijen hebben het geld opgepot of uitgegeven aan extra voorlichters en strategen.

Een van de medeondertekenaars van de petitie, Maaike van Hooidonk van adviesbureau WePublic, is er niet gerust op: ‘Door de snelle wisseling van Kamerleden is het kennisniveau de afgelopen jaren echt omlaag gegaan in de Tweede Kamer.’ Hoewel een lobbyist daarvan zou kunnen profiteren, maakt het volgens haar het werk juist lastiger. ‘Uiteindelijk wil je dat de informatie die je aanlevert wel goed wordt begrepen, daar is dus toch ook kennis voor nodig.’

‘In wezen is lobbyen een informatieberoep, zoals politiek en wetenschap dat ook zijn.’

Vakgenoot en mede-initiatiefnemer van de petitie Oliver Van Loo, deelt deze zorgen: ‘Er is een grote mate van afhankelijkheid vanuit de Tweede Kamer en ik vraag mij af of dat wel zo gezond is.’ Van Loo herinnert zich hoe hij een in de avonduren vanaf een terras vluchtig opgestelde tekst voor een Kamerlid enkele minuten later terugzag via de griffier als motie, ‘met de spelfouten er nog in’.

‘In wezen is lobbyen een informatieberoep, zoals politiek en wetenschap dat ook zijn,’ legt hoogleraar Public Affairs Arco Timmermans uit. ‘Informatie wordt hier als ruilmiddel gebruikt, en de vraag komt steevast neer op: hoe check je de kwaliteit van de informatie die de lobbyist van een opdrachtgever heeft gekregen en vervolgens weer doorgeeft aan een Kamerlid?’ Als de lobbyist een Kamerlid verkeerd informeert en voor schut laat staan, verliest hij zijn ingang. In principe hebben beide partijen er dus baat bij als de informatie die wordt aangeleverd van goede kwaliteit is.

Volgens lobbyist Oliver van Loo draait zijn vak grotendeels om vertrouwen: ‘Dat gaat honderd keer goed, en soms mis.’

Juist omdat lobbyisten professionals zijn op bepaalde onderwerpen, en Kamerteksten zeer technisch zijn, valt beïnvloeding soms alleen op voor de goede verstaander. Zo maken lobbyisten graag gebruik van de schriftelijke vragenronde omdat daar niet altijd bij wordt vermeld welke partij welke vragen stelt. Dan wordt er een lijst vragen namens de hele Kamercommissie gestuurd. Toch herkennen ambtenaren aan de vragen vaak wel uit welke lobbyhoek ze komen. Voor lobbyisten zijn ambtenaren op ministeries en bewindspersonen een belangrijker doelwit dan parlementariërs. De Tweede Kamer kan soms gebruikt worden als springplank.

De meeste Kamerleden die we spraken, zien zichzelf als autonoom, onafhankelijk en prima in staat om de belangen af te wegen. Zolang ze zélf om de informatie vragen en bepalen welke informatie ze wel of niet meenemen, ligt de belangenafweging precies waar die hoort: bij de politicus zelf.

Dit politieke zelfbeeld is volgens UvA-onderzoeker Marcel Hanegraaff herkenbaar, maar niet realistisch: ‘Politici lijden aan chronische zelfoverschatting, uit onderzoek is gebleken dat het echt niet zo werkt.’ Hanegraaff wijst erop dat het niet alleen gaat om zicht hebben op het speelveld van belangen, maar ook om de timing. Als voorbeelden noemt hij de klimaatplannen van de Europese Unie. Bedrijfslobbyisten overdreven de mogelijke negatieve consequenties van de plannen. Zo werd controverse gecreëerd om politieke actie te forceren. Een politicus kan dan scoren door zichzelf te profileren als redder in nood die even een stokje steekt voor schadelijk beleid.

Soms wordt informatie ook op een bepaalde manier gepresenteerd om de achterliggende belangen te verdoezelen. De Amerikaanse fossiele industrie zette bijvoorbeeld stichtingen op die vervolgens met als onafhankelijk gepresenteerd onderzoek naar buiten kwamen waaruit zou zijn gebleken dat de effecten van klimaatverandering sterk werden overschat. ‘We hebben kunnen zien en meten dat dit soort acties invloed hebben op de publieke opinie. Politici vinden zelf van niet, maar ze worden aantoonbaar beïnvloed.’

Ook in Nederland komt het voor dat de bron wordt verdoezeld. Zo ging het televisieprogramma Rambam in 2013 met een fictief bedrijf en een verzonnen issue naar Den Haag. Binnen twee maanden lukte het de makers om CDA-Kamerlid Mona Keijzer en PvdA-Kamerlid Khadija Arib vragen te laten stellen aan minister Edith Schippers (VVD) van Volksgezondheid. De lobbyist die Rambam in de arm had genomen, adviseerde om een stichting op te richten om zo het commerciële belang te verbergen. Er werd destijds schande geroepen over Keijzer en Arib, maar Hanegraaff is een stuk milder. ‘Je kunt dat onderscheid als politicus in de praktijk gewoon niet maken.’

Aan banden leggen

Hierdoor gaat de politieke discussie over lobbyisten steevast over het aan banden leggen, het controleren en het registreren van hun activiteiten. Volgens Braun geeft dit een vertekend beeld. ‘Eigenlijk kun je zeggen dat iedere burger die een ambtenaar benadert, of via protesten of de media een belang kenbaar maakt, aan het lobbyen is. Als je daar zicht op wilt houden, moet je zicht houden op alles en iedereen die heeft geprobeerd om input te leveren op besluitvorming.’

En juist het kenbaar kunnen maken van een belang is noodzakelijk in een democratie. ‘De manier waarop de discussie nu wordt gevoerd doet echt afbreuk aan de positieve aspecten van consultatie en burgerparticipatie.’

Mobiliseren

Zoals het belangrijk is voor een Kamerlid om de aangeleverde informatie in de juiste context te plaatsen, zo is het ook van belang om zicht te hebben op het lobbyspeeldveld. Dat is de afgelopen tien jaar flink veranderd. Want het gaat natuurlijk ook over de mogelijkheden om bepaalde belangen te mobiliseren. Een individuele burger die een bezorgde mail stuurt aan een Kamerlid is niet te vergelijken met de multinational die een lobbykantoor kan inhuren die meedenkt over een hele strategie. Dat laatste kost geld.

Geld om belangen te organiseren kan komen uit de samenleving zelf, via donaties of contributies, maar wanneer het aan de markt wordt overgelaten, is het eindresultaat dat degene met het meeste geld het beste is georganiseerd. ‘Daar kun je dan subsidie tegenover zetten vanuit de overheid, en precies op dit vlak zien wij verschillen ontstaan,’ legt Marcel Hanegraaff uit. Voorheen bungelde Nederland ergens tussen het Amerikaans-Britse model – waarin er amper overheidssubsidies zijn voor ngo’s – en het Scandinavische model, waarin overheden er strikt op toezien of alle belangen evenredig vertegenwoordigd zijn. ‘Maar de afgelopen tien jaar is Nederland volledig opgeschoven naar het Amerikaanse model,’ zegt Hanegraaff. ‘De groepen met het meeste geld hebben de beste toegang, en dat is problematisch.’

Voor zichzelf

Hanegraaff ziet ook een andere ontwikkeling: bedrijven lobbyen steeds meer voor zichzelf, en niet meer via een koepelorganisatie als VNO-NCW. ‘We weten uit onderzoek dat als associaties lobbyen, ze zich richten op de lange termijn en op stabiliteit in de sector. Individuele bedrijven gaan voor het eigen kortetermijnbelang.’

Dit wordt bevestigd door een UvA-masterscriptie van Rosa Juffer die samenwerkte met Open State Foundation. Haar saillante conclusies haalden krantenkoppen. Zo berekende ze dat tussen 2017 en 2020 de meeste afspraken van bewindslieden met bedrijven (26,6 procent) of bedrijfsorganisaties (20,5 procent) waren. Bewindslieden spraken vooral met bedrijven zoals Ahold Delhaize, Air France-KLM, Facebook en KPN. Slechts 7,8 procent van de afspraken was met ngo’s.

Wie overigens denkt dat met deze laatste groep in ieder geval een breder, representatief palet aan belangen wordt behartigd, vergist zich. Hanegraaff wijst erop dat ngo’s – zoals Greenpeace en Amnesty International – weliswaar maatschappelijke belangen nastreven, maar verder niet heel representatief zijn. ‘Als je kijkt naar verschillende dimensies – zoals opleidingsniveau, sociaaleconomische achtergrond, aandeel vrouwen – verdedigen ook ngo’s vooral de belangen van geprivilegieerde groepen.’

'Juist door verantwoording af te leggen, kunnen burgers zien of iets een politieke keuze is geweest of niet.’

De besluiten die politici nemen, hebben intussen niet alleen effect op de belangengroeperingen die zich aan tafel weten te wurmen, maar op alle burgers. ‘Lobbyisten leveren informatie aan die een rol spelen bij politieke beslissingen, en die hebben vervolgens weer een effect op wat jij en ik als burger wel of niet krijgen. Daar moet gewoon verantwoording over afgelegd worden,’ vindt hoogleraar Arco Timmermans.

De lobbyisten die we spreken zouden daar niet zoveel moeite mee hebben, het zijn vooral de Tweede Kamerleden die er niet op zitten te wachten. De parlementariërs verklaren eensgezind dat ze de belangenafweging prima zelf kunnen maken, en stemmen steevast tegen voorstellen die gaan over het afleggen van verantwoording daarover.

‘Maar juist door die verantwoording wel af te leggen, kunnen burgers zien of iets een politieke keuze is geweest of niet,’ zegt VOLT-Kamerlid Laurens Dassen. In een poging om de aanbevelingen van de Europese anti-corruptiewaakhond GRECO over te nemen, schreef Dassen samen met Pieter Omtzigt een initiatiefnota. Slechts een klein deel van de voorstellen werd overgenomen door de Tweede Kamer. En wat het wel haalde – zoals het instellen van een lobbyregister – werd alsnog niet door het kabinet uitgevoerd.

De motie van Renske Leijten (SP), die opriep tot een afkoelperiode voor Kamerleden voor ze als lobbyist aan het werk zouden mogen, kreeg evenmin een Kamermeerderheid.

‘Er heerst in Den Haag een cultuur van “dit lossen we zelf wel met elkaar op. Ik bepaal zelf wel wat ik openbaar maak en hoe ik mijn zaken regel”,’ reflecteert voormalig PvdA-Kamerlid Lea Bouwmeester. Samen met fractiegenoot Astrid Oosenbrug schreef zij in 2015 een initiatiefnota, genaamd ‘Lobbyen in daglicht’. Van de veertien aanbevelingen, die in 2017 door de Kamer werden aangenomen, is maar een beperkt aantal uitgevoerd.

Tegenwoordig is Bouwmeester overigens zelf ook – zij het onbetaald – belangenbehartiger: ze heeft zich gespecialiseerd in het vertegenwoordigen van ondervertegenwoordigde groepen.

Het bericht De Tweede Kamer lijdt aan lobby-schizofrenie verscheen eerst op Vrij Nederland.

Rob Wijnberg eindigt het eerste hoofdstuk van zijn boek Voor ieder iets waars met een alinea van hoog idealistische gehalte. Het is veelzeggend dat we met zo’n Bergrede-achtig pleidooi niet meer zo vertrouwd zijn. Het is de toon die zegt dat er hoop aan de horizon wenkt, dat er licht zal gaan schijnen waar het donker is. We zijn afgeleerd met veel verwachting naar de toekomst te kijken nu er dagelijks zoveel negatiefs te verwerken is.

Rob Wijnberg laat zich niet weerhouden zijn positivistische boodschap te verkondigen en beschrijft een reeks transformaties die het leven er beter op moet maken: hij is op weg naar ‘een nieuw soort waarheid dat iets aan het pessimisme, het wantrouwen en de verdeeldheid kan veranderen. Naar een positiever, realistischer mensbeeld dat ons dichter bij elkaar kan brengen. Naar een groeiend besef van onderlinge afhankelijkheid en verbondenheid dat kan inspireren tot een betere omgang met de wereld en elkaar. Naar nieuwe vergezichten die ons kunnen laten verlangen naar de toekomst in plaats van het verleden.’

Dit bijna griezelig positivistische lijstje veronderstelt een groot vertrouwen in de mens. Wijnberg is dan ook ‘getrouwd’ met Rutger Bregman, de schrijver van De meeste mensen deugen en evenals Wijnberg verbonden aan De Correspondent. Zij leven ‘in gemeenschap van ideeën’ en houden er samen ‘een inspirerend mensbeeld’ op na. Wijnbergs positivisme betekent dat hij duidelijke lijnen trekt. Hij generaliseert onbekommerd dat de mens door de hele geschiedenis is gezien als een zondaar. Hij is als misdadig beschouwd, als corrupt, gewelddadig, egoïstisch, asociaal, gewetenloos en behept met de erfzonde. Daar heeft het christendom voor gezorgd. De populaire cultuur heeft er garen bij gesponnen door zijn slechtheid uit te buiten in films, thrillers en true crime-stories. Het christendom en de populaire cultuur hebben belang bij een slechte mens.

In werkelijkheid is de mens volgens Wijnberg helemaal niet slecht. Zonder dat men het wilde weten was de mens al die tijd zorgzaam, sociaal, behulpzaam, vol mededogen en coöperatief ingesteld. Wijnberg sluit zich aan bij Bregman wanneer die beweert dat Darwins survival of the fittest in werkelijkheid een survival of the friendliest is geweest. Het is de zorg die men voor elkaar had die heeft gemaakt dat er samenlevingen konden ontstaan. De hele maatschappij bestaat uit samenwerkende mensen. Er is geen enkel onderdeel van de maatschappij dat nog op zichzelf kan bestaan.

een samengesteld wezen

Wijnberg geeft het voorbeeld van de productie van een potlood. Hij stelt de vraag hoeveel mensen nodig zijn om een potlood te kunnen maken. Tien, twintig? In werkelijkheid: ‘tientallen miljoenen’. Voor het grafiet zijn kolenmijnen nodig. Daar moet staal voor zijn. Daarvoor zijn energiecentrales nodig. Het hout moet ergens vandaan komen, er moeten snijmachines voor zijn, enzovoort. Wijnberg noemt de menselijke samenwerking een alledaags wereldwonder. Daar is men zich niet van bewust. Op het moment dat je denkt dat hij gelijk heeft zie je hoe in Afrika een hele bevolking moet vluchten voor de vijandigheid van een buurland. Samenwerking?

Niet alleen de mens met zijn sociale inborst krijgt van Wijnberg een herwaardering, ook de veel verguisde vooruitgang.

Door de goede inborst van de mens te benadrukken ontstaat een onwezenlijk rooskleurig beeld van hem. Door de minder lofwaardige gedragingen uit het zicht te houden wordt het ongeloofwaardig en onnozel. De mens tot engel maken, zoals Wijnberg doet door van zijn ‘diepgewortelde zorgzaamheid’ te spreken, doet geen recht aan zijn zwakheden, die heel vaak noodzakelijk zijn om zijn sterke kanten te laten ontstaan. Een engel is een veel te etherisch wezen, geen mens. De mens is een combinatorisch wezen waarin goede, zwakke, slechte, sterke, slappe, hoge, lage en diepe vermogens, eigenschappen en tegenstrijdigheden tegelijk aanwezig zijn. Mensen onttrekken zich aan eenduidigheid, het zijn samengestelde wezens.

De mens met de sociale inborst is cruciaal voor de ‘nieuwe soort waarheid’ waar Wijnberg het over heeft in het eerste hoofdstuk. In verschillende tijdperken ziet hij verschillende waarheden. In de pre-moderne tijd kwam de waarheid van boven, werd door God en de godsdienst bepaald. In de moderne tijd, vanaf 1600, was de waarheid afkomstig van de wetenschap. In onze postmoderne tijd is de waarheid geprivatiseerd, elk individu kan er zijn eigen waarheid op na houden. Volgens Wijnberg is het tijd voor een nieuwe waarheid die aansluit bij de grote transities die eraan komen, zoals de komst van zon en windenergie. En daarmee het einde van de verbrandingseconomie, de economie die ons afhankelijk maakte van olie en gas. Wijnberg noemt dat met maoïstische ironie ‘de grote sprong voorwaarts’. De enorme vlucht van de (sociale) media vraagt ook om een andere invulling van de vrijheid: de alomtegenwoordige technologie maakt ons diep van elkaar afhankelijk.

wishful thinking

Niet alleen de mens met zijn sociale inborst krijgt van Wijnberg een herwaardering, ook de veel verguisde vooruitgang. Volgens Wijnberg leven we in een paradoxale tijd omdat we het aan de ene kant nog nooit zo goed hebben gehad, terwijl we tegelijkertijd kampen met de grootste problemen uit de menselijke geschiedenis. We kunnen uit die problemen komen door de energierevolutie van zon en wind, en door de goede menselijke eigenschappen niet langer te negeren en te erkennen dat een ‘diepgewortelde goedheid’ onze samenleving vormgeeft. We moeten het verhaal vertellen van ons altruïsme, van de coöperatieve instelling, het mededogen, de empathie en het vertrouwen. Vooruitgang is bij menige hedendaagse denker niet populair omdat elke stap voorwaarts twee stappen achterwaarts is gebleken.

Wijnberg maakt van de vooruitgang een positief ‘verhaal’ door de nadruk te leggen op wat mensen bindt, het verhaal over de vier w’s: wat ‘wezenlijk, werkelijk, wenselijk en waarachtig’ is. Wijnbergs nieuwe waarheid, zo moet je hieruit concluderen, bestaat dus uit een vijfde w, die van wishful thinking. Hij begeeft zich hiermee op het idealistische pad, bijna in de geest van ‘de zachte krachten zullen zeker winnen in ‘t eind’ van Henriëtte Roland Holst. Hoe goed hij zich ook aan de wetten van de zwaartekracht houdt in zijn betoog, voor zijn boodschap ontstijgt Wijnberg lichtelijk de werkelijkheid.

niet glad, niet rond

Het valt op dat Wijnberg speciaal heil ziet in niet erkende, of niet voldoende erkende collectiviteiten. Europa, waar door menigeen nog sceptisch over wordt gedaan, is voor Wijnberg een heilzaam project. Het is geen abstracte moloch waar ver weg in Straatsburg lukraak wetten worden gemaakt, maar ‘een verhaal van collectieve vooruitgang, onzichtbaar geworden door zijn vanzelfsprekendheid’. Wijnberg heeft speciaal oog voor de zegeningen van wat onzichtbaar is gebleven, zoals die ‘diepgewortelde zorgzaamheid’ van de mens die door zijn alledaagse gedaante niet meer werd gezien. Zo is het ook met de bureaucratie, een fenomeen dat vanwege zijn onpersoonlijkheid vooral huiver veroorzaakt, maar niet bij Wijnberg. ‘Net als met vrede en veiligheid’, wordt het pas opgemerkt als ze er niet meer is.

Dat geldt ook voor de regenworm, altijd onzichtbaar, maar allesbepalend in het ecosysteem. Zonder de regenworm zouden bijna alle planten en bomen, en de soorten die ervan afhankelijk zijn, inclusief de mens, binnen de kortste keren uitgestorven zijn. De regenworm is onderdeel van onze ‘diepe natuurlijke verbondenheid.’ Afstand nemend van het individu maakt Wijnberg in die geest van de samenleving een weefsel van afhankelijkheid. Alles hangt samen, niets staat los.

Hoe genuanceerd ook, het ‘verhaal’ van de positiviteit, van de goede inborst van de mens, is een seculiere preek waarin alles wat niet glad en rond is wordt genegeerd.

Er is in Voor ieder wat waars voortdurend sprake van ‘waarheid’. Die neemt allerlei vormen aan. ‘Waarheid’ is volgens Wijnberg ‘een weefsel’, dat wil zeggen dat het voor hem een waarheid is dat de menselijke samenleving bestaat uit een en al afhankelijkheid. Niets staat op zichzelf. Waarheid noemt Wijnberg ook ‘een gemoedstoestand’, dat wil zeggen dat het voor hem een waarheid is dat mensen ‘diepgeworteld zorgzaam’ zijn. Waarheid is ook ‘een maatschappelijk vergezicht, een stip aan de horizon die de weg wijst’. Dat wil zeggen: voor Wijnberg is het een waarheid dat mensen iets moeten hebben om naar uit te kijken, een stip aan de horizon. De nieuwe soort waarheid van Wijnberg houdt in dat er louter in positieve zin naar de wereld gekeken moet worden. Er is te veel positiefs over het hoofd gezien. Dat positieve is voor hem ‘een realistischer mensbeeld dat ons ook dichter bij elkaar kan brengen’.

Voor ieder wat waars is een buitengewoon zinnig essay. Het is allemaal mooi bedacht, helder opgeschreven en voorzien van de beloftevolle uitzichten waar Wijnberg zelf een voorstander van is. Maar hoe genuanceerd ook, het ‘verhaal’ van de positiviteit, van de goede inborst van de mens, is een seculiere preek waarin alles wat niet glad en rond is wordt genegeerd. Wijnberg denkt in collectiviteiten en ziet het onafhankelijke individu niet meer staan. Hij gelooft in de samenleving als weefsel, en niet meer in het onafhankelijke individu, terwijl die heel goed samen kunnen gaan, hoe paradoxaal dat ook mag zijn. Ook het individu heeft een sociaal instinct. Steeds moeten kijken hoe men zich verhoudt tot het collectief gaat ten koste van de individuele ontplooiing. Juist die volle individuele ontplooiing is van waarde voor de samenleving.

Het bericht Literaire Kroniek: Rob Wijnberg schetst een onwezenlijk rooskleurig mensbeeld verscheen eerst op Vrij Nederland.

Je zou Texas niet snel karakteriseren als een mentaal evenwichtige staat, in de ook al niet zo mentaal evenwichtige Verenigde Staten. Maar in de jaren zeventig ontdekte een Amerikaanse wetenschapper een uitzondering. Midden in de woestijn in het zuidwesten van Texas, aan de doorgaans bloedige Amerikaans-Mexicaanse grens, ligt El Paso. De stad leek een oase van kalme geesten, met twee- tot viermaal lagere zelfmoordcijfers en psychiatrische opnames. Hoe dat kon? Er zit van nature iets in het drinkwater: lithium. Na deze ontdekking kreeg het element de bijnaam ‘Texas Tranquilizer’. Verschillende studies sindsdien bevestigen een relatie tussen de natuurlijke hoeveelheid lithium in het drinkwater en onder andere minder zelfmoorden, moorden en verkrachtingen dan gemiddeld in de VS.

Rond 2013, tijdens de Eurocrisis, nam dit verhaal een ietwat dystopische wending. In Griekenland onderzocht men of het verstandig zou zijn om lithium kunstmatig aan het drinkwater toe te voegen. De bevolking had het door omstandigheden mentaal niet makkelijk. Grieken zuchtten onder de door de EU afgedwongen draconische bezuinigen die een ineenstorting van publieke diensten als gezondheidszorg, pensioenen en onderwijs hadden veroorzaakt. Het aantal zelfmoorden nam tussen 2010 en 2012 met 35 procent toe. Kunnen we niet iets in het drinkwater doen om voor wat mentale stabiliteit te zorgen, vroegen ze zich in Griekenland af. Dit Brave New World-achtige scenario is nooit ten uitvoer gebracht.

Toch zegt het iets over de kracht van het element lithium, denkt de Russisch-Oekraïens-Nederlandse PhD-onderzoekster Anastasia Kubrak. Ze begon haar onderzoek naar lithium een aantal jaren geleden op de onderzoeksafdeling van het Nieuwe Instituut in Rotterdam. Daar werkte ze als hoofdonderzoeker samen met Marina Otero Verzier aan een tentoonstelling over lithium in 2020 en het boek Lithium: States of Exhaustion, gepubliceerd in 2021, met bijdragen van onderzoekers van over de hele wereld. Haar huidige promotieonderzoek aan het Critical Media Lab in Bazel bouwt hierop voort. ‘Ik onderzoek lithium als remedie tegen uitputting. Aan de ene kant planetaire uitputting, en aan de andere kant lichamelijke uitputting. Maar ik onderzoek ook de bredere verhoudingen, want lithium speelde een belangrijke rol in de ontwikkeling van de kapitalistische economie in de afgelopen honderd jaar.’

Lithium wordt gezien als antwoord op de huidige planetaire uitputting omdat het een cruciaal element is in de productie van batterijen voor elektrische auto’s, en daarmee voor de energietransitie. Zelfs zo belangrijk dat Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie, vorig jaar stelde dat lithium belangrijker zal worden dan olie en gas. Hoewel lithium een belangrijke rol speelt in het bestrijden van de klimaatcrisis, heeft onze honger naar het element ook grote gevolgen voor ecosystemen en gemeenschappen. Waar het boek Lithium zich onder andere concentreerde op mijnbouw in de Atacama-woestijn in Chili, focust Kubrak zich nu op de lithiummijnbouw in Europa, die naar verwachting een enorme vlucht zal nemen het komende decennium.

Lithium wordt geprezen als de redder van het klimaat. U bent een stuk kritischer.

‘De verschillende ecologische crises zullen niet worden bestreden door meer lithium uit de grond te halen. De ecologische crises waarin we ons bevinden, worden veroorzaakt door een systeem dat draait op de exploitatie van hulpbronnen in ecosystemen, op uitputting van menselijke lichamen, en op zelfexploitatie. Dit systeem draait op het idee van eeuwigdurende economische groei en de behoefte aan steeds meer energie. Ondanks de enorme toename van wind- en zonne-energie en de explosieve groei van het aantal lithiumbatterijen is het aandeel van fossiele brandstoffen in het totale energieverbruik de afgelopen tien jaar stabiel gebleven op 82 procent. Alleen maar steeds meer lithium uit de grond halen en fossiele brandstoffen vervangen door andere energiebronnen is niet de oplossing.’

We hebben te veel CO₂ in de lucht omdat we te veel fossiele brandstoffen verbranden. Als we hernieuwbare energie willen gebruiken, moeten we die ergens opslaan. De lithiumbatterij is een efficiënte manier om dat te doen.

‘Lithium is slechts een volgend hoofdstuk in het verhaal van planetaire plundering. En het kan zijn dat lithium binnenkort niet meer het trendy wonderelement is.’

‘Lithiumwinning belooft gunstig te zijn voor het klimaat, maar vernietigt intussen hele ecosystemen. En dat heeft gevolgen voor het levensonderhoud van veel gemeenschappen. Vooral inheemse gemeenschappen in Chili en Bolivia, maar ook binnen Europa. Er worden bedrijven enorme investeringen, stimulansen en zeer lucratieve belastingregelingen aangeboden om binnen EU-grenzen te beginnen met mijnbouw. En sommige bedrijven die lithium mijnen, hebben veel van hun kapitaal vergaard met de winning van steenkool of koper. Bovendien is lithium binnenkort misschien niet meer het trendy wonderelement. Een geoloog vertelde me tussen de regels door dat waar mijnbouwbedrijven lithium zoeken, ze in feite al op zoek zijn naar rubidium, een element dat erg belangrijk zal zijn voor kwantumcomputers.

Wat ik probeer te zeggen is dat dezelfde plaatsen waar ze naar lithium zoeken, in het verleden zijn gemijnd voor tin, voor wolfraam, voor zilver, voor allerhande elementen. Lithium is slechts een volgend hoofdstuk in het verhaal van planetaire plundering. En het kan zijn dat binnenkort de batterij wordt doorontwikkeld en lithium niet langer het essentiële element is. Er komen misschien zoutbatterijen, of er is een doorbraak in waterstof, of een andere technologische oplossing. Op de lange termijn zullen de investeringscycli, de exploitatie van de aarde en daarmee de verwoesting van ecosystemen en gemeenschappen doorgaan.’

Kurhaus

We spreken elkaar in een gerenoveerd negentiende-eeuws Kurhaus in Zwitserland, in Fundaziun Nairs, waar we momenteel allebei artists-in-residence zijn. Tegenover het gebouw, aan de overkant van de rivier de Inn, zijn mineraalwaterbronnen met hoge concentraties lithium. In de negentiende en twintigste eeuw kwamen mensen uit heel Europa hiernaartoe om lithiumwater te drinken. De nieuwe lithiummijnen die in Europa worden geopend concentreren zich bijna allemaal rond oude lithiumwaterbronnen als deze. Maar het is veelzeggend dat er hoofdzakelijk in landen als Portugal, Servië en Tsjechië, aan de periferie van Europa, naar het openen van mijnen wordt gekeken. Voor zover Kubrak weet wordt er geen onderzoek gedaan naar de exploratie van lithiummijnen in het rijke Zwitserland, ondanks de grote aanwezigheid van bekende mineraalwaterbronnen met lithiumwater. ‘De ontginning van lithium houdt dezelfde uitbuitingskaders, -systemen en -logica’s in stand die bijvoorbeeld ook in de petrochemische industrie bestaan.’

Vervangt de EU zo het ene probleem door het andere?

‘Heel simpel gezegd: ja. Door het naar Europa halen van de lithiummijnbouw beloven ze daar milieuvriendelijker kaders voor te creëren dan bijvoorbeeld bij de grootschalige lithiummijnbouwprojecten in de Chileense Atacama-woestijn. Maar in werkelijkheid zijn de processen in Europa niet zo schoon.’

Zijn ze niet schoner dan die in Chili?

‘Ze zijn heel verschillend. In Chili wordt lithium gedolven in de droogste woestijn ter wereld en daarvoor zijn onvoorstelbare hoeveelheden water nodig. Dit vernietigt het belangrijke ecosysteem en het fundamentele microbiologische leven van de woestijn; microben die letterlijk de basis vormen van het leven op aarde. Een van de beelden die we met ons boek wilden uitdagen, is het idee dat de woestijn een lege, dode ruimte is.

Lithiumprojecten in Europa beloven het gebruik van de schoonste technologieën: geautomatiseerde mijnbouwmachines en -processen; andere regelgevende kaders. Maar als je beter kijkt, zie je dat er veel milieuaspecten worden genegeerd. Dit gebeurde bijvoorbeeld in Portugal en Tsjechië. Bij de beoordeling van de impact op het milieu wordt geen rekening gehouden met alle toxische processen van het uit de harde rotsen halen en verwerken van lithium, of hoe het de waterlopen zal beïnvloeden of gemeenschappen zal verdringen, of de effecten van stof dat radon bevat en zich verspreidt over de aangrenzende gebieden.

In Tsjechië kijk ik naar zo’n milieueffectbeoordeling. Dat is het belangrijkste document op basis waarvan de overheid kan beslissen of het mijnbouwbedrijf met mijnbouw mag beginnen. Het wordt ook door de lokale gemeenschappen gebruikt om commentaar te leveren op of bezwaar te maken tegen de mijnbouwvoorstellen. Ik werk hieraan samen met lokale activisten en Gallery Hranicár in Ustí nad Labem, dicht bij de grens met Duitsland. In de beoordeling in Tsjechië wordt gesteld dat de biodiversiteit van de bossen en de verschillende ecosystemen op die locatie van lage waarde zijn. Dit roept interessante vragen op: wat wordt als waarde beschouwd? Hoe wordt het berekend? Wie schrijft deze rapporten? Het mijnbouwbedrijf is de opdrachtgever en ze nemen mensen en bureaus aan die met hen geaffilieerd zijn.

‘Het drinken van mineraalwater om gezondheidsredenen is een sterk onderdeel van de post-Sovjet-cultuur. Ik heb zelf nogal wat zomers doorgebracht met het dagelijks drinken van en baden in uiteenlopende mineraalwaterbronnen.’

En aan het einde van de beoordeling staat: het zal natuurlijk bepaalde problemen veroorzaken, maar de mijnbouw zal in ieder geval een positief effect hebben op het klimaat, want lithium is erg belangrijk voor elektromobiliteit. Maar deze grote beweringen worden in het rapport niet ondersteund door statistieken, berekeningen of enig ander bewijs. Bovendien impliceert het dat we alle destructieve aspecten kunnen negeren, omdat lithium het hoe dan ook zal compenseren met het vermeende klimaateffect. En ik denk dat dit idee van uitbalanceren behoorlijk problematisch kan zijn.’

Waarom?

‘Het gaat erom hoe lithium zal worden gebruikt. Zelfs in een scenario waarin er een ideale lithiummijn is – volledig ondergronds, volledig geautomatiseerd, maar tegelijkertijd duizenden banen creërend –, zelfs in dat geval zal de lithiumbatterij SUV’s aandrijven, Tesla’s, elektrische auto’s die nog steeds individuele vormen van mobiliteit vormen en deel uitmaken van het geïndividualiseerde kapitalistische systeem. Wil je nadenken over andere toepassingen van lithiumbatterijen, dan is collectief openbaar vervoer een antwoord. Je hebt veel minder lithium nodig als mensen het openbaar vervoer gebruiken en autodelen, in plaats van individuele auto’s die 80 tot 90 procent van de tijd stilstaan.’

U bevindt zich op persoonlijk vlak in het hart van een geopolitieke crisis. Rusland had Oekraïne nooit kunnen binnenvallen zonder het geld van fossiele brandstoffen.

‘Er is een duidelijke relatie tussen de Russische invasie in Oekraïne en de Europese energiepolitiek. De grootschalige oorlog, die begon in februari 2022, wordt door de EU gebruikt als nieuw voorwendsel om de exploratie van mineralen te versnellen en nieuwe mijnen te openen. Tegelijkertijd zijn de bezette gebieden in Oost-Oekraïne rijk aan grondstoffen zoals steenkool, mangaan, zeldzame aardmetalen, en ook lithium. Ze zijn ook daardoor van bijzonder belang voor Rusland. En er is de verbinding tussen het lichaam, de mijnbouw en het water. De praktijk van het drinken van mineraalwater om gezondheidsredenen is een sterk onderdeel van de post-Sovjet-cultuur. Ik heb zelf nogal wat zomers doorgebracht met het dagelijks drinken van en baden in uiteenlopende mineraalwaterbronnen om mijn rugaandoeningen te behandelen. Vaak door de zorgverzekeraar vergoede behandelingen.

Mijn vader groeide op in een stad in het oosten van Oekraïne, bekend om zijn zware metaalindustrieën. Mijn grootvader en vader vertelden verhalen over hoe ze aan de kleur van de sneeuw konden zien uit welke richting de wind waaide. De sneeuw kreeg de kleur van de specifieke metaalfabriek die in die windrichting stond: geel, oranje, groen. Als kind had mijn vader veel maagproblemen die vaak geassocieerd worden met leven in een zwaar vervuilde omgeving. Hij bracht zijn jeugd door met het bezoeken van verschillende kuuroorden om mineraalwater te drinken om de aandoeningen te behandelen die grotendeels waren veroorzaakt doordat diezelfde mineralen uit de grond werden gehaald en verwerkt in de omgeving. Dat fascineert me. We trekken mineralen uit de aarde om het systeem en de economie draaiende te houden, maar tegelijkertijd worden we daar ziek van. En om ons lichaam weer te herstellen hebben we weer diverse mineralen nodig.’

Lithiumtherapie

Kubrak is geïnteresseerd in deze dubbelrol van lithium. Lang voor de uitvinding van de lithiumbatterij werd lithium al medisch en farmaceutisch toegepast. Het element werd ontdekt in 1817. In de loop van de negentiende eeuw schreven dokters voor het genezen van lichamelijke klachten en uiteenlopende psychische stoornissen voor om in lithiumwater te baden en lithiumwater te drinken in speciale mineraalwaterbronnen.

‘Ik kijk naar de negentiende eeuw omdat het een sleutelmoment voor de popularisering van lithiumtherapie was. Vooral in de VS waren er veel lithiumresorts die zichzelf lithiumbronnen of lithiumkuuroorden noemden. Ze wilden heel graag het effect van lithium op met name de geestelijke gezondheid aantonen. Populaire aandoeningen uit de negentiende eeuw, zoals hysterie en neurasthenia, bestaan niet meer, maar zijn relevant om naar te kijken. Neurasthenia, bijvoorbeeld, werd beschreven als een combinatie van angst, uitputting en vermoeidheid. In de medische brochures uit die tijd is te lezen dat overbelaste hersenen of zenuwen een grote zorg waren. Dit werd toegeschreven aan de nieuwe druk die het volop ontwikkelende kapitalisme op arbeiders uitoefende. In de tweede industrialisatiegolf was er een overgang van fysieke arbeid naar steeds meer mentale arbeid. Managers werden belangrijke figuren. Deze nieuwe druk vereiste nieuwe behandelingen, omdat ze tot nieuwe aandoeningen en symptomen leidde.

Lithium werd het nieuwe element dat deze gevolgen van de snelle economische groei en industrialisatie moest behandelen. Lithiumwater drinken als antwoord op de negentiende-eeuwse variant van burn-out. Zo speelt lithium een rol in elke energiecrisis. De lithiumbatterij werd uitgevonden naar aanleiding van de oliecrisis van 1971. Nu neemt het belang weer toe vanwege de energiecrisis door de Russische invasie in Oekraïne, waardoor de Europese Unie maximaal inzet op energieonafhankelijkheid met een cruciale rol voor lithiumbatterijen en eigen lithiummijnbouw. Honderd jaar geleden speelde lithium een belangrijke rol in de energiecrisis die ontstond door de druk van de markten op lichaam en geest.’

In het boek trek je het fundamentele idee van een energiebron in de mens in twijfel.

‘In de negentiende eeuw werd het idee van energie heel populair in de culturele verbeelding. Politicoloog Cara New Dagett stelt in haar boek The Birth of Energy dat dit het moment was dat de wetten van de thermodynamica werden beschreven, die te maken hadden met energie en het beheer ervan. Het idee dat energie kan worden behouden; het idee van entropie, dat je niet kunt voorkomen dat energie je altijd zal verlaten. In de populaire verbeelding werd het lichaam een machine, het lichaam een energiereservoir. Dit leidde tot het idee van arbeidskracht die moet worden beheerd, geoptimaliseerd en vergroot.’

‘7Up werd lithiated lemon soda genoemd en bevatte behoorlijk veel lithium, genoeg om echt effect te hebben. Ze adverteerden met stemmingsverbeteringen.’

Wat had lithium daarmee te maken?

‘Neem de frisdrank 7Up. Die kwam slechts twee weken voor de crash van 1929 op de markt. Het werd lithiated lemon soda genoemd en bevatte behoorlijk veel lithium, genoeg om echt effect te hebben. Ze adverteerden met stemmingsverbeteringen, omdat lithium over het algemeen werkt als stemmingsstabilisator. In de jaren twintig en dertig werd het gepromoot als stemmingsverbeteraar voor bijvoorbeeld huisvrouwen en arbeiders. De posters van 7Up zijn veelzeggend: “Fresh up while you work.” Ze leggen een directe verbinding met werk en productiviteit.

Ook nu nog worden we steeds meer gedwongen om meer en harder te werken en productiever te zijn en onszelf te optimaliseren voor economische groei. Het idee dat je niet stil moet zitten, of dat rust ook deel moet uitmaken van de hele strategie om productief te zijn, dat idee is eind negentiende eeuw ontstaan.’

De mens reduceren tot zijn arbeidskracht.

‘Precies. En de overgang, of omzetting van de metafoor, van de motor naar het lichaam. Het lichaam zien als iets dat goed moet worden beheerd, niet voor het uiteindelijke doel van balans of gezondheid, maar voor werk en productie. Ik heb ook echt moeite om in mijn eigen leven te denken buiten dit kader van energie of batterij, met mijn lichaam als iets dat ik constant moet herstellen en herladen. Hoewel ik het niet wil, rust of slaap ik vanuit de gedachte: ik moet slapen omdat ik morgen productief moet zijn. Het is belangrijk om dat in twijfel te trekken. Of om mezelf er de hele tijd aan te herinneren dat ik niet constant productief hoef te zijn.’

Dit idee van de burn-out samenleving wordt ook aangejaagd door digitalisering, waarin lithium ook een rol speelt, schrijf je.

‘Voordat lithium werd gebruikt in elektrische auto’s, kwam het op de markt in batterijen van kleine elektronica. De eerste mobiele telefoons, walkmans en later laptops werden meestal gevoed door lithiumbatterijen. Zo konden we ons werk overal mee naartoe nemen, wat in de afgelopen dertig jaar heeft bijgedragen aan flexibele arbeid. Je werk doordringt zo verschillende gebieden van het leven.

Als je naar Duracellbatterij-advertenties of lithium-aangedreven apparaten kijkt: het ging allemaal om de kracht om door te gaan. Dat is een slogan van Duracell uit de jaren negentig uit die reclames met het kleine konijntje: Duracell – the power to do more.’

Ook een vergif

Lithium wordt nog steeds gebruikt als medicijn voor bipolaire stoornis en zware depressie. Het is een heel krachtig medicijn, maar het is ook erg wreed. Het heeft een sterk effect op patiënten en onderdrukt hen ook vaak. Het stabiliseert de manische en depressieve periodes. Maar het draagt ​​ook bij aan een bepaalde gevoelloosheid. Tegelijkertijd kan het erg giftig zijn. Als je te veel lithium inneemt, als je de dosis overschrijdt of als er iets misgaat, kan het dodelijk zijn. Mensen die lithium gebruiken, moeten dus voortdurend hun bloedspiegel controleren.

‘Ik vind het erg ingewikkeld om te stellen dat alle lithiumwinning nu moet stoppen. Maar we moeten productie en groei radicaal anders gaan begrijpen.’

‘Een andere manier om dit te beschrijven is het idee van farmacon, een Griekse term die door de geschiedenis heen wordt gebruikt om iets te beschrijven dat een remedie kan zijn, maar ook een vergif. Deze dubbele rol heeft elke anorganische stof. Als je er te veel van neemt, kan het erg giftig zijn. Als je er te weinig van hebt, mis je het. Het gaat allemaal om de balans en de concentratie. Tegelijkertijd vertelt het je dat iets dat heel goed voor je kan zijn, je ook kan doden.’

Kritiek op lithiummijnbouw leidt onmiddellijk tot de voorbarige conclusie dat je dan tegen de energietransitie en tegen moderne technologieën bent. Maar u bent niet tegen elektrische bussen, u bent tegen elektrische Hummers.

‘Absoluut. Ik ben niet tegen de energietransitie, ik ben tegen een energietransitie die ten goede komt aan diezelfde multinationals die steeds verder worden vrijgesteld van belasting betalen, omdat zij bijvoorbeeld lithium gaan delven. Ik vind het erg ingewikkeld om te stellen dat alle lithiumwinning nu moet stoppen. Maar we moeten productie en groei radicaal anders gaan begrijpen.’

Het bericht Lithium is slechts een volgend hoofdstuk in het verhaal van planetaire plundering, zegt deze onderzoekster verscheen eerst op Vrij Nederland.