Huisartsen registreerden in het tweede kwartaal van 2023 een toename van zelfdodingsgedachten en -pogingen onder jongeren in vergelijking met het eerste kwartaal van dit jaar. Deze inzichten komen voort uit het Gezondheidsmonitor COVID-19 kwartaalonderzoek van juni 2023. Dit onderzoek omvat zowel de achtste rapportage gericht op de jeugd als de zesde rapportage gericht op volwassenen.

De overheid heeft een prijsplafond vastgesteld voor een beperkte hoeveelheid gas en elektriciteit. Dit gaat, zo blijkt uit berekeningen, Nederland € 11,2 miljard kosten. Geld dat in de zakken van grote energiebedrijven belandt. Hoe kan dit slimmer? De beperkingen van de vrije markt De vrije markt is erg goed in arbitrage, een economische term die …

Gas en stroomrantsoen via nationale energiemaatschappij Lees meer »

Het bericht Gas en stroomrantsoen via nationale energiemaatschappij verscheen eerst op Visionair.

Regelmatig krijg ik de vraag of ik niet woedend ben. Ik spreek en schrijf namelijk over wat moeilijke thema’s: armoede, bestaansonzekerheid en hoe de overheid er de laatste jaren niet in geslaagd is om kwetsbare groepen te beschermen. Sterker nog, niet zelden is het diezelfde overheid die kwetsbaar maakt. Want al ben je zelfredzaam tot op het bot, als de overheid achter je aan komt – zoals bij het toeslagenschandaal ­– ben je de klos.

Het feit dat ik me kan uitspreken en frustraties van me af kan schrijven, kanaliseert gelukkig het een en ander. Al doet de vraag me telkens weer nadenken. Wat we vandaag waarnemen, komt namelijk niet uit de lucht vallen. Woningtekort, geen juffen voor de klas, de zorg die kraakt en piept, ontoereikende inkomens en een bijstandswet die mensen in de knel houdt: het is veelal het gevolg van de beleidskeuzes van gisteren.

Het decennialang gehanteerde beeld van profiteurs die hun handje ophouden en liever lui dan moe zijn, reduceerde bestaansonzekerheid tot een fenomeen dat zich in de schaduw van een hartstikke gaaf landje afspeelde.

Dat veel burgers zich al jaren in een hooploze situatie bevinden en op zowat alle domeinen van het bestaan in onzekerheid verkeren, zou niets nieuws onder de zon mogen zijn. Voor velen bleek de mythe echter hardnekkiger dan de realiteit. Het decennialang gehanteerde beeld van profiteurs die hun handje ophouden en liever lui dan moe zijn, reduceerde bestaansonzekerheid tot een fenomeen dat zich in de schaduw van een hartstikke gaaf landje afspeelde. Een randgebeuren.

Het maakte dat talloze overheidsrapporten van organen als de Nationale ombudsman, de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving, het NIBUD en het Sociaal en Cultureel Planbureau niet altijd de opvolging kregen die ze naar mijn mening verdienden. Voor het doorbreken van de ‘eigen schuld dikke bult-moraal’ en het blootleggen van structuren die mensen kwetsbaar maken, is blijkbaar meer nodig dan gedegen onderzoek en vaststaande feiten. Of zoals de Ombudsman een keertje verzuchtte: waar blijft de overheid die rapporten leest?

Gericht op het individu

Nu is alles soort van anders. Behulpzaam daarbij is dat middengroepen geconfronteerd worden met zogenaamde crises: de woningcrises, de gezondheidszorgcrisis, de onderwijscrisis en de huidige ‘bestaanszekerheidscrisis’. Want ook de eigen dochter kan geen starterswoning meer vinden, de eigen zorgpremie gaat fors omhoog, de eigen zoon is op vrijdag thuis omdat er geen juf voor de klas staat en die winter is naast guur nu ook voor hen duur. Het gebruik van het woord crisis heeft dan zo zijn voordelen. Ten eerste kunnen we doen alsof het ons allemaal overvalt. Ten tweede wordt er een opportuniteit geschapen om op te schalen. Want een crisis vinden we zo eng.

Het lijkt erop dat de focus komt te liggen op de bestaanszekeren die we voor bestaansonzekerheid willen behoeden.

Gevolg zijn dan miljardencompensaties en overhaast in elkaar gestoken plannen om ook de groepen die voorheen niet tot crisisgroepen behoorden – lees: de middengroepen – tegemoet te komen. Ontegensprekelijk van groot belang, begrijp me niet verkeerd. Al lijkt het er zo op dat de focus komt te liggen op de bestaanszekeren die we voor bestaansonzekerheid willen behoeden. De focus op ons dus, niet per se op degenen die al jaren in de schaduw liggen te verkommeren.

Al is er aan armoedebestrijdingsmiddelen en daaraan gekoppeld geld al langer geen gebrek. Hoewel de rapporten van eerdergenoemde instituties veelal structuren aankaartten die bestaansonzekerheid faciliteren, bleven de interventies hoofdzakelijk gericht op het individu. En dan schieten ze logischerwijs regelmatig hun doel voorbij. Je kan bijvoorbeeld een budgetcoach op pad sturen met een app om mensen geld te leren beheren dat ze niet hebben, de bijstandsklem wordt er niet minder pijnlijk van en de schimmels in de slaapkamer verdwijnen er ook niet door. De schuldenindustrie stond er als lachende derde bij en zag dat het goed was.

Georganiseerde goede bedoelingen

Daarnaast floreerde het maatschappelijk middenveld. Georganiseerde goede bedoelingen die pijnlijk genoeg hoognodig zijn. Hun brood is het opvegen van de sociale brokstukken van een zich terugtrekkende overheid, dusdanig dat veel stichtingen uitgroeiden tot de lange arm van het overheidsbeleid. Met een beetje fantasie zou je het de van overheidswege aangestuurde armoede-industrie kunnen noemen. Kan niet anders dan dat zij al jaren hun aantal ‘klanten’ zien aanzwellen en zo vooraan stonden bij het aanschouwen van de schaduw van groeiende bestaansonzekerheid.

Opvallend genoeg komt de vraag die ik krijg naar mijn woede niet zelden vanuit dat maatschappelijke middenveld. Terwijl je zou denken: als die jarenlang de bestaansonzekerheid voor hun ogen zien toenemen, moet woede ook bij hen haast een onvermijdelijk gevolg zijn. Toch bleef het opmerkelijk stil. Geen vol Malieveld, geen blokkades aan de poorten van overheidsgebouwen en geen mars tegen bestaansonzekerheid.

Ik wil daarmee niets afdoen aan de goede bedoelingen, het harde werk en de tomeloze inzet waar het maatschappelijke middenveld in grossiert. En uiteraard zijn er stichtingen of andersoortige maatschappelijke initiatieven die het aandurven om in de hand te bijten die hen voedt. Maar als een significante groep van de bevolking zich al jarenlang in de schaduw van bestaansonzekerheid bevindt en zienderogen toeneemt, was dwingende actie vanuit het maatschappelijk middenveld op zijn plaats geweest. Het obligate brandbriefje is dan onvoldoende.

Oog voor structuren

In het dit jaar verschenen essay Wie wordt gehoord? Dynamiek in het landschap van macht en tegenmacht, verkent de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur (NSOB) de verhoudingen tussen macht en tegenmacht in Nederland. De NSOB stelt daarin dat de trias politica wordt omringd door enerzijds institutionele en geïnstitutionaliseerde tegenmachten (zoals bijvoorbeeld de Nationale ombudsman). Anderzijds door diverse maatschappelijke tegenmachten zoals bedrijven, stichtingen en (onderzoeks)journalisten.

Toch, zo concludeert de NSOB, zijn veel belangen niet of onvoldoende vertegenwoordigd. Die van kwetsbare groepen als daklozen en hooplozen voorop. Zij bevinden zich in de schaduw van de Nederlandse macht en tegenmacht, en in evidente bestaansonzekerheid. Terwijl, ‘en dat is de tragiek van deze constatering, het gros van het beleid juist grote negatieve gevolgen voor hooplozen heeft.’

En zo zijn we op het punt beland dat we het toch weer eens over onszelf, de hoopvollen of bestaanszekeren zo je wilt, moeten hebben.

Blijkbaar is het nodig dat ook middengroepen in het gedrang komen, en dus hoop zien verdampen, alvorens de tegenmacht op stoom komt.

Blijkbaar is het nodig dat ook middengroepen in het gedrang komen, en dus hoop zien verdampen, alvorens de tegenmacht op stoom komt. Dat begint bij het benoemen van een crisis en heeft als cynisch gevolg dat we verzanden in een redden-wat-er-te -redden-valt-reflex, zoals te merken is aan het gedraai. We hebben het niet over de verstikkende bestaansonzekerheid die de hooplozen al jaren de zuurstof, adem en stem ontneemt. Nee, bestaanszekerheid is hotter dan hot.

Dat voorkomen beter is dan genezen, staat als een paal boven water. Dat gold evengoed voor de hooplozen, maar helaas. Voor hen is onze eigen-schuld-dikke-bult-moraal vooral een zure en dure moraal geweest.

Nu we beter weten en eindelijk oog hebben voor structuren, kunnen we onszelf schuldbewust afvragen waar al die jaren die mars tegen bestaansonzekerheid bleef. En of we niet van georganiseerde goede bedoelingen naar georganiseerde constructieve woede moeten opschuiven. Want ook hooplozen verdienen een tegenmacht. Die zal vrees ik niet vanuit de huidige armoede-industrie komen.

Het bericht Waarom gaat het pas over bestaanszekerheid als de middenklasse geraakt wordt? verscheen eerst op Vrij Nederland.

Diverse Kamerleden hebben in het verleden geclaimd dat hun parlementaire werkkamer volstrekt lobbyvrij was – Femke Halsema (GroenLinks) bijvoorbeeld, en Ronald van Raak (SP). Of je dit geloofwaardig vindt, hangt sterk af van je definitie van lobbyen. Zo vond Femke Halsema haar nevenfunctie als voorzitter van de Vereniging Gehandicaptenzorg geen vorm van lobbyen. De Volkskrant vroeg zich over Van Raak af hoe consequent hij was: volstrekt lobbyvrij betekent immers ook geen vakbondsvertegenwoordigers over de vloer. Behoorlijk lastig als de nummer drie op de lijst van je partij – destijds Lilian Marijnissen – werkzaam is voor Abvakabo FNV.

Er blijkt dus wel wat licht te zitten tussen de dagelijkse Haagse lobbyrealiteit en de manier waarop Tweede Kamerleden daar naar buiten toe over praten. Zo riepen de volksvertegenwoordigers in 2015 minister van Financiën Jeroen Dijsselbloem (PvdA) op het matje na berichten in NRC dat de ING had meegeschreven aan een wet. De bank leverde teksten aan die 350 miljoen euro belastingvoordeel opleverden. Lobbyisten lieten in diverse media weten dat belanghebbenden wel vaker suggesties aanleveren voor wetteksten, maar de Haagse kaasstolp was te klein. CDA, ChristenUnie, D66, GroenLinks, VVD, SGP en SP voelden minister Dijsselbloem aan de tand: ‘Klopt de berichtgeving en is dit gebruikelijk?’ klonk het eensgezind.

Een opvallende vraag, aangezien Kamerleden voor het antwoord alleen maar naar hun eigen fracties hadden hoeven kijken. Want naast ambtenaren op ministeries – die ze vooral moeten hebben als ze iets willen in een begrotingsvoorstel – bestoken lobbyisten ook Kamerleden met tekstsuggesties. Zo denken ze graag proactief mee over Kamervragen, moties, amendementen en schriftelijke inbreng.

Knip-en-plak Kamerwerk

In de gesprekken die Vrij Nederland met Kamerleden voert, is de constante stroom van informatie een regelmatig terugkerend thema. Lobbyisten vormen een vaste aanvoerroute van informatie, deels in de vorm van zogeheten lobbybrieven. ‘Er verschijnen soms kant en klare motieteksten in mijn mail, of suggesties voor schriftelijke inbreng,’ vertelt CDA-Kamerlid en sinds augustus partijleider Henri Bontenbal. De vriendelijke vingerwijzingen voor mogelijke Kamerinbreng wekken irritatie op bij het Kamerlid: ‘Ik voel me dan behandeld als een klein kind, alsof ik achterlijk ben.’

Een goede lobbyist zorgt daarom eerst dat er een bepaalde verstandhouding bestaat. Hoewel het wel voorkomt, heeft het gelijktijdig bestoken van allerlei Kamerleden met dezelfde suggesties weinig zin. ‘Maanden voor het debat wissel je al informatie uit, en als dat op prijs wordt gesteld, opper je pas de mogelijkheid om wat tekstsuggesties aan te leveren,’ vertelt voormalig D66-Kamerlid Bert Bakker, tegenwoordig eigenaar van public affairs-kantoor Meines Holla & Partners. Die suggesties lever je dan wel exclusief aan. ‘Geen partij denkt precies hetzelfde over een onderwerp, en daarnaast is het niet handig als een Kamerlid negatief verrast wordt door een collega die dezelfde vraag stelt en het dus herkent.’

Toch gebeurt dit zo nu en dan wel tijdens debatten, vertellen diverse (oud-)Kamerleden. ‘Oh zeker, dan hoor ik een collega praten tijdens een commissiedebat en dan weet ik – ah, jij hebt die-en-die gesproken,’ aldus Bontenbal. Dergelijke gênante situaties wil zowel het Kamerlid als de lobbyist voorkomen, stelt oud-VVD Kamerlid André Bosman, tegenwoordig lobbyist. ‘Al wordt dat risico denk ik wel steeds groter, omdat Kamerleden tegenwoordig minder tijd krijgen voor grote dossiers. Dan wordt knip-en-plak-Kamerwerk erg verleidelijk.’

Tijdens het onderzoek voor dit artikel kwamen we een dergelijk knip-en-plak voorbeeld tegen bij Wybren van Haga (BVNL). Voor een motie nam hij een-op-een de aangeleverde tekst van een wapenfabrikant over. Het Nederlandse bedrijf Defenture had bij een aanbesteding voor legervoertuigen achter het net gevist, en wist via een lobbyist voor elkaar te krijgen dat Kamerlid Van Haga de staatssecretaris opriep de Kamer ‘zo uitgebreid mogelijk te informeren over de testuitslagen’ van de concurrent.

Van Haga ziet hier geen enkel kwaad in. Het ging immers om een Nederlands bedrijf en, zo stelt hij: ‘BVNL zet Nederlandse bedrijven op nummer 1!’ Op de vraag of hij wel vaker gebruik maakt van door bedrijven aangeleverde teksten voor Kamervragen en moties, reageert hij dan ook positief. ‘Uiteraard. BVNL vecht voor het belang van Nederland en als er een gedupeerde is, werken wij graag samen. Alle lobbyisten uit het Nederlandse MKB weten ons te vinden. De agrarische sector, de horeca, de kermisbranche, de energiebranche, de visserij, de binnenvaartschippers, etc.’

Het is het type ‘ombudspolitiek’ waar zijn partijgenoot Richard de Mos in Den Haag mee in de knel kwam. De 113 duizend euro die ondernemers doneerden aan de partij van De Mos: was dat uit ideologische affiniteit of omdat ze er iets voor terugkregen? Het Openbaar Ministerie meende van wel, de rechter meende van niet. Uit zijn tijd in de gemeenteraad van Den Haag herinnert Kamerlid Pieter Grinwis (CU) zich hoe er vanuit de Groep de Mos soms moties werden ingediend ten behoeve van individuele cafés. ‘Dan kun je je afvragen hoe die belangenafweging is gemaakt, maar dat is volgens mij bij uitstek een politieke discussie en geen zaak voor het OM.’ Het is namelijk erg lastig om direct aan te wijzen waar het algemene belang ophoudt en een particulier belang begint, en op welke momenten ze overlappen.

Gewoon belangenbehartiging

Op Van Haga (BVNL) na trekken Kamerleden doorgaans de grens bij penvoerderschap: input van belangengroeperingen gebruiken of parafraseren doen ze allemaal, maar ze gaan nog altijd over hun eigen inbreng. ChristenUnie-Kamerlid Pieter Grinwis merkte bijvoorbeeld dat het verduurzamen van 2,7 miljoen slecht geïsoleerde woningen voor veel mensen onbetaalbaar bleek. Samen met het CDA en GroenLinks ging hij om tafel met wetenschappers, maar ook met Techniek Nederland en isolatiebedrijven. Die laatste hebben een direct financieel belang bij isolatiemaatregelen. ‘Natuurlijk,’ zegt Grinwis. ‘Maar ze hebben ook de kennis in huis om mij als Kamerlid te vertellen wat wel of geen effectief beleid is.’ Het om de tafel gaan met een belangenbehartiger die financieel baat heeft bij een bepaalde politieke maatregel hoeft volgens Grinwis niet problematisch te zijn. ‘In dit geval dient het evident een algemeen belang, want in dit soort slecht geïsoleerde appartementen uit de jaren zestig zitten niet de meest kapitaalkrachtige mensen. Die kun je niet achterlaten.’

Of dit een goede manier is van belangenbehartiging, is volgens hem ook aan zijn Kamercollega’s. ‘Als iemand daar anders over denkt, laat die mij dan kritisch bevragen in het politieke debat.’

‘Lobbyen is gewoon belangenbehartiging,’ zegt Henri Bontenbal, ‘en politiek gaat over belangenafwegingen, dus nogal wiedes dat lobbyisten en politici elkaar vinden.’ Bontenbal ziet het vooral misgaan bij de dossierkennis van Kamerleden om de lobby op juiste waarde te schatten en in een bredere context te plaatsen. ‘We moeten onze pijlen niet richten op het fenomeen lobbyen, maar op de ethiek van Kamerleden. Als iemand zich laat gebruiken door een bedrijf, dan moet je wijzen naar de betreffende fractie of naar het Kamerlid, want daar vindt die beoordeling plaats.’

Argumenten

Tegelijkertijd wordt het label ‘lobbyist’ vooral gehanteerd als het gaat om de belangen van de politieke opponent. Dat de milieuwet van Jesse Klaver (GroenLinks) en Diederik Samsom (PvdA) in 2015 een kopie bleek van een voorstel van Milieudefensie zal eerder rechtse wenkbrauwen doen optrekken dan linkse, net zoals een Unilever-appje naar minister-president Mark Rutte (VVD) vooral verkeerd zal schieten in het progressieve keelgat.

Lobbyen raakt ook aan een niet te beantwoorden kip-ei vraag: shoppen partijen in de belangen die hun ideologie bevestigen, of zijn stevige belangen soms in staat de politieke agenda naar hun hand te zetten?

Maar niet iedereen die lobbyt, ziet zichzelf ook als een lobbyist. ‘Ik vind Frans Timmermans bijvoorbeeld een lobbyist,’ zei Caroline van der Plas (BBB) in september vorig jaar tijdens een Kamerdebat. ‘Dat klinkt misschien heel raar, maar wij krijgen, werkelijk waar, elke maand verzoeken om een gesprek, over dit, over Fit for 55, over de Green Deal. Laatst was hij hier nog weer met zijn hele kabinet, met dertig personen, om even een uurtje een broodje te eten met Kamerleden om te praten over allerlei dingen.’

Er spelen, kortom, allerlei belangen.

Waaronder de politieke belangen van een minister. Vanuit de ministeries wordt net zo goed likkebaardend gekeken naar de pen van Kamerleden. Politiek assistenten bijvoorbeeld zijn doorgaans geïnteresseerd in Kamerleden die een motie willen indienen: ‘Dan kijk ik wel even. Want ze moeten natuurlijk niet een motie indienen waarmee ze ons heel erg in de problemen brengen, dat is gewoon niet zo handig. Dus dan probeer je het wel een beetje te dealen: als je het zo formuleert, dan kan het wel,’ vertelde een politiek assistent in 2008 aan masterstudente Marlies de Vries van de Universiteit Utrecht. Vijftien jaar later is deze politieke variant van een slager die meeschrijft aan de voorwaarden van zijn eigen keuring nog altijd staande praktijk. ‘Als je erover nadenkt, is het zeker vanuit het oogpunt van dualisme, macht en tegenmacht, natuurlijk heel raar,’ aldus JA21-Kamerlid Nicki Pouw-Verweij, die ook wel eens het aanbod heeft gekregen van een politiek assistent om een motie van haar te herschrijven.

Weinig medewerkers

De grootste uitdaging voor Kamerleden zit dan ook in overzicht houden over het speelveld, en de wirwar aan belangen in de juiste context plaatsen. De complexiteit van het Nederlandse politieke stelsel moet niet onderschat worden, zegt UvA-onderzoeker Marcel Hanegraaff. Er is wetgeving op gemeentelijk, provinciaal, landelijk en internationaal niveau. ‘Dit maakt het erg lastig voor Kamerleden om in te schatten waar precies de oplossing voor bepaalde problemen ligt, en in welke situatie welke belangen wel of niet moeten worden meegewogen.’

Juist omdat lobbyisten professionals zijn op bepaalde onderwerpen, en Kamerteksten zeer technisch zijn, valt beïnvloeding soms alleen op voor de goede verstaander.

Zeker met een kleine ondersteunende staf. Nederlandse Kamerleden moeten het met relatief weinig doen, concludeerden politicologen Simon Otjes en Gijs Jan Brandsma, die het aantal fractiemedewerkers in de Tweede Kamer afzetten tegen het aantal in andere landen. Afgezet tegen het inwoneraantal zouden er nog tweehonderd bij moeten.

Of de relatief kleine staf een probleem is voor het functioneren van de Tweede Kamer konden de politicologen overigens niet zeggen. ‘Er is simpelweg niet genoeg informatie beschikbaar over het aantal fractie- en Kamermedewerkers.’ Opmerkelijk volgens de politicologen, aangezien ze worden betaald met belastinggeld. ‘Het publiek verdient inzicht over hoe ze worden ingezet en wat het opbrengt.’

Niet alleen heeft het Nederlandse parlement relatief weinig medewerkers, ook zijn er meer partijen bij gekomen. Vorig decennium zaten er gemiddeld veertien Kamerleden in een fractie, nu zijn dat er nog negen. Resultaat: het aantal dossiers per Kamerlid is toegenomen, en op elk dossier spelen weer andere belangen. En waar voorheen een Kamerlidmaatschap van acht of twaalf jaar geen uitzondering was, zitten Kamerleden tegenwoordig veel korter op het blauwe stoeltje. Hierdoor is er minder tijd om dossierkennis op te bouwen, en om de spelers in het veld te leren kennen en hun belangen. Een zorg die met de recente leegloop van Kamerleden sinds de val van het kabinet-Rutte IV weer heel actueel is.

Vertrouwen

De roep om meer medewerkers in de Tweede Kamer komt óók uit de hoek van public affairs. In 2019 begonnen historici Geerten Waling, Berend Sommer en lobbyist Oliver van Loo een petitie die uiteindelijk werd ondertekend door 31 maatschappelijke organisaties, bedrijven, public affairs-bureaus en wetenschappers. In die petitie werd de Tweede Kamer opgeroepen om meer te investeren in de eigen fractieondersteuning. De actie resulteerde – dankzij een motie van Rob Jetten (D66), destijds Kamerlid – in de zogeheten Jetten-gelden.

Maar of het probleem hiermee is opgelost, is nog maar de vraag. Uit onderzoek van De Nieuws BV en De Groene Amsterdammer bleek dat de Jetten-gelden maar deels zijn gebruikt voor inhoudelijke ondersteuning. Partijen hebben het geld opgepot of uitgegeven aan extra voorlichters en strategen.

Een van de medeondertekenaars van de petitie, Maaike van Hooidonk van adviesbureau WePublic, is er niet gerust op: ‘Door de snelle wisseling van Kamerleden is het kennisniveau de afgelopen jaren echt omlaag gegaan in de Tweede Kamer.’ Hoewel een lobbyist daarvan zou kunnen profiteren, maakt het volgens haar het werk juist lastiger. ‘Uiteindelijk wil je dat de informatie die je aanlevert wel goed wordt begrepen, daar is dus toch ook kennis voor nodig.’

‘In wezen is lobbyen een informatieberoep, zoals politiek en wetenschap dat ook zijn.’

Vakgenoot en mede-initiatiefnemer van de petitie Oliver Van Loo, deelt deze zorgen: ‘Er is een grote mate van afhankelijkheid vanuit de Tweede Kamer en ik vraag mij af of dat wel zo gezond is.’ Van Loo herinnert zich hoe hij een in de avonduren vanaf een terras vluchtig opgestelde tekst voor een Kamerlid enkele minuten later terugzag via de griffier als motie, ‘met de spelfouten er nog in’.

‘In wezen is lobbyen een informatieberoep, zoals politiek en wetenschap dat ook zijn,’ legt hoogleraar Public Affairs Arco Timmermans uit. ‘Informatie wordt hier als ruilmiddel gebruikt, en de vraag komt steevast neer op: hoe check je de kwaliteit van de informatie die de lobbyist van een opdrachtgever heeft gekregen en vervolgens weer doorgeeft aan een Kamerlid?’ Als de lobbyist een Kamerlid verkeerd informeert en voor schut laat staan, verliest hij zijn ingang. In principe hebben beide partijen er dus baat bij als de informatie die wordt aangeleverd van goede kwaliteit is.

Volgens lobbyist Oliver van Loo draait zijn vak grotendeels om vertrouwen: ‘Dat gaat honderd keer goed, en soms mis.’

Juist omdat lobbyisten professionals zijn op bepaalde onderwerpen, en Kamerteksten zeer technisch zijn, valt beïnvloeding soms alleen op voor de goede verstaander. Zo maken lobbyisten graag gebruik van de schriftelijke vragenronde omdat daar niet altijd bij wordt vermeld welke partij welke vragen stelt. Dan wordt er een lijst vragen namens de hele Kamercommissie gestuurd. Toch herkennen ambtenaren aan de vragen vaak wel uit welke lobbyhoek ze komen. Voor lobbyisten zijn ambtenaren op ministeries en bewindspersonen een belangrijker doelwit dan parlementariërs. De Tweede Kamer kan soms gebruikt worden als springplank.

De meeste Kamerleden die we spraken, zien zichzelf als autonoom, onafhankelijk en prima in staat om de belangen af te wegen. Zolang ze zélf om de informatie vragen en bepalen welke informatie ze wel of niet meenemen, ligt de belangenafweging precies waar die hoort: bij de politicus zelf.

Dit politieke zelfbeeld is volgens UvA-onderzoeker Marcel Hanegraaff herkenbaar, maar niet realistisch: ‘Politici lijden aan chronische zelfoverschatting, uit onderzoek is gebleken dat het echt niet zo werkt.’ Hanegraaff wijst erop dat het niet alleen gaat om zicht hebben op het speelveld van belangen, maar ook om de timing. Als voorbeelden noemt hij de klimaatplannen van de Europese Unie. Bedrijfslobbyisten overdreven de mogelijke negatieve consequenties van de plannen. Zo werd controverse gecreëerd om politieke actie te forceren. Een politicus kan dan scoren door zichzelf te profileren als redder in nood die even een stokje steekt voor schadelijk beleid.

Soms wordt informatie ook op een bepaalde manier gepresenteerd om de achterliggende belangen te verdoezelen. De Amerikaanse fossiele industrie zette bijvoorbeeld stichtingen op die vervolgens met als onafhankelijk gepresenteerd onderzoek naar buiten kwamen waaruit zou zijn gebleken dat de effecten van klimaatverandering sterk werden overschat. ‘We hebben kunnen zien en meten dat dit soort acties invloed hebben op de publieke opinie. Politici vinden zelf van niet, maar ze worden aantoonbaar beïnvloed.’

Ook in Nederland komt het voor dat de bron wordt verdoezeld. Zo ging het televisieprogramma Rambam in 2013 met een fictief bedrijf en een verzonnen issue naar Den Haag. Binnen twee maanden lukte het de makers om CDA-Kamerlid Mona Keijzer en PvdA-Kamerlid Khadija Arib vragen te laten stellen aan minister Edith Schippers (VVD) van Volksgezondheid. De lobbyist die Rambam in de arm had genomen, adviseerde om een stichting op te richten om zo het commerciële belang te verbergen. Er werd destijds schande geroepen over Keijzer en Arib, maar Hanegraaff is een stuk milder. ‘Je kunt dat onderscheid als politicus in de praktijk gewoon niet maken.’

Aan banden leggen

Hierdoor gaat de politieke discussie over lobbyisten steevast over het aan banden leggen, het controleren en het registreren van hun activiteiten. Volgens Braun geeft dit een vertekend beeld. ‘Eigenlijk kun je zeggen dat iedere burger die een ambtenaar benadert, of via protesten of de media een belang kenbaar maakt, aan het lobbyen is. Als je daar zicht op wilt houden, moet je zicht houden op alles en iedereen die heeft geprobeerd om input te leveren op besluitvorming.’

En juist het kenbaar kunnen maken van een belang is noodzakelijk in een democratie. ‘De manier waarop de discussie nu wordt gevoerd doet echt afbreuk aan de positieve aspecten van consultatie en burgerparticipatie.’

Mobiliseren

Zoals het belangrijk is voor een Kamerlid om de aangeleverde informatie in de juiste context te plaatsen, zo is het ook van belang om zicht te hebben op het lobbyspeeldveld. Dat is de afgelopen tien jaar flink veranderd. Want het gaat natuurlijk ook over de mogelijkheden om bepaalde belangen te mobiliseren. Een individuele burger die een bezorgde mail stuurt aan een Kamerlid is niet te vergelijken met de multinational die een lobbykantoor kan inhuren die meedenkt over een hele strategie. Dat laatste kost geld.

Geld om belangen te organiseren kan komen uit de samenleving zelf, via donaties of contributies, maar wanneer het aan de markt wordt overgelaten, is het eindresultaat dat degene met het meeste geld het beste is georganiseerd. ‘Daar kun je dan subsidie tegenover zetten vanuit de overheid, en precies op dit vlak zien wij verschillen ontstaan,’ legt Marcel Hanegraaff uit. Voorheen bungelde Nederland ergens tussen het Amerikaans-Britse model – waarin er amper overheidssubsidies zijn voor ngo’s – en het Scandinavische model, waarin overheden er strikt op toezien of alle belangen evenredig vertegenwoordigd zijn. ‘Maar de afgelopen tien jaar is Nederland volledig opgeschoven naar het Amerikaanse model,’ zegt Hanegraaff. ‘De groepen met het meeste geld hebben de beste toegang, en dat is problematisch.’

Voor zichzelf

Hanegraaff ziet ook een andere ontwikkeling: bedrijven lobbyen steeds meer voor zichzelf, en niet meer via een koepelorganisatie als VNO-NCW. ‘We weten uit onderzoek dat als associaties lobbyen, ze zich richten op de lange termijn en op stabiliteit in de sector. Individuele bedrijven gaan voor het eigen kortetermijnbelang.’

Dit wordt bevestigd door een UvA-masterscriptie van Rosa Juffer die samenwerkte met Open State Foundation. Haar saillante conclusies haalden krantenkoppen. Zo berekende ze dat tussen 2017 en 2020 de meeste afspraken van bewindslieden met bedrijven (26,6 procent) of bedrijfsorganisaties (20,5 procent) waren. Bewindslieden spraken vooral met bedrijven zoals Ahold Delhaize, Air France-KLM, Facebook en KPN. Slechts 7,8 procent van de afspraken was met ngo’s.

Wie overigens denkt dat met deze laatste groep in ieder geval een breder, representatief palet aan belangen wordt behartigd, vergist zich. Hanegraaff wijst erop dat ngo’s – zoals Greenpeace en Amnesty International – weliswaar maatschappelijke belangen nastreven, maar verder niet heel representatief zijn. ‘Als je kijkt naar verschillende dimensies – zoals opleidingsniveau, sociaaleconomische achtergrond, aandeel vrouwen – verdedigen ook ngo’s vooral de belangen van geprivilegieerde groepen.’

'Juist door verantwoording af te leggen, kunnen burgers zien of iets een politieke keuze is geweest of niet.’

De besluiten die politici nemen, hebben intussen niet alleen effect op de belangengroeperingen die zich aan tafel weten te wurmen, maar op alle burgers. ‘Lobbyisten leveren informatie aan die een rol spelen bij politieke beslissingen, en die hebben vervolgens weer een effect op wat jij en ik als burger wel of niet krijgen. Daar moet gewoon verantwoording over afgelegd worden,’ vindt hoogleraar Arco Timmermans.

De lobbyisten die we spreken zouden daar niet zoveel moeite mee hebben, het zijn vooral de Tweede Kamerleden die er niet op zitten te wachten. De parlementariërs verklaren eensgezind dat ze de belangenafweging prima zelf kunnen maken, en stemmen steevast tegen voorstellen die gaan over het afleggen van verantwoording daarover.

‘Maar juist door die verantwoording wel af te leggen, kunnen burgers zien of iets een politieke keuze is geweest of niet,’ zegt VOLT-Kamerlid Laurens Dassen. In een poging om de aanbevelingen van de Europese anti-corruptiewaakhond GRECO over te nemen, schreef Dassen samen met Pieter Omtzigt een initiatiefnota. Slechts een klein deel van de voorstellen werd overgenomen door de Tweede Kamer. En wat het wel haalde – zoals het instellen van een lobbyregister – werd alsnog niet door het kabinet uitgevoerd.

De motie van Renske Leijten (SP), die opriep tot een afkoelperiode voor Kamerleden voor ze als lobbyist aan het werk zouden mogen, kreeg evenmin een Kamermeerderheid.

‘Er heerst in Den Haag een cultuur van “dit lossen we zelf wel met elkaar op. Ik bepaal zelf wel wat ik openbaar maak en hoe ik mijn zaken regel”,’ reflecteert voormalig PvdA-Kamerlid Lea Bouwmeester. Samen met fractiegenoot Astrid Oosenbrug schreef zij in 2015 een initiatiefnota, genaamd ‘Lobbyen in daglicht’. Van de veertien aanbevelingen, die in 2017 door de Kamer werden aangenomen, is maar een beperkt aantal uitgevoerd.

Tegenwoordig is Bouwmeester overigens zelf ook – zij het onbetaald – belangenbehartiger: ze heeft zich gespecialiseerd in het vertegenwoordigen van ondervertegenwoordigde groepen.

Het bericht De Tweede Kamer lijdt aan lobby-schizofrenie verscheen eerst op Vrij Nederland.

Onder een golfplaten dak staat een rijtje naaimachines. De twee voorste machines worden bediend door Marian El Mourabit en Ramzi Al Moer uit Turkije en Syrië, allebei al decennia werkzaam in de textielsector. Zij krijgen daarom de moeilijkste klussen van coördinator Ton Stevens, een hippe twintiger die met gemillimeterd haar en een gebreid mouwloos shirt tussen de tafels doorloopt. Hij somt op waar de negen medewerkers vandaag mee bezig zijn. ‘Bakri herstelt een tunnel voor het elastiek aan de onderkant van een jas. Halina en Xiao Hua zijn allebei bezig een gat te repareren.’

Stevens heeft mode gestudeerd en zou dit werk in theorie ook allemaal kunnen. ‘Maar zij zijn er veel beter in dan ik,’ lacht hij. ‘Ze hebben jarenlange ervaring.’ In het United Repair Centre komen de vaak in het buitenland opgedane vaardigheden goed van pas. Dit repareerwerk verkleint de afstand van de medewerkers tot de Nederlandse arbeidsmarkt én helpt de textielkringloop beter te sluiten. Het gebeurt midden in Amsterdam waar menig toerist buiten zoekt naar de ingang van de populaire Foodhallen. Waarom zou je hiér kleding repareren? ‘We zoeken nog naar meer ruimte, want we zijn deze locatie ontgroeid,’ zegt oprichter Thami Schweichler met een Braziliaans accent. Hij maakt hier al jaren zo duurzaam mogelijke kleding met Makers Unite en begon een half jaar geleden het United Repair Centre. ‘Op deze locatie krijgen we wel veel zichtbaarheid. We zitten onder de vleugel van een duurzame modeopleiding en er komen overheden, organisaties en merken op bezoek.’ Zo hoopt Schweichler iedereen mee te krijgen in wat hij de ‘repair movement’ noemt. ‘Het is duidelijk dat textiel een van de meest vervuilende industrieën ter wereld is. We produceren jaarlijks ongeveer zeven keer meer dan wat er nodig is. We moeten dus van een hele oude industrie veranderen in een circulaire, die werkt met bestaande grondstoffen en materialen. Maar voordat de boer stopt met katoen produceren hebben we nog een lange weg te gaan. Die begint bij jou en mij, de consument. Wij moeten onze kleding beter gaan bewaren.’

Chemische recycling

Dat is een heel ander startpunt dan dat van waaruit grote bedrijven proberen de textielketen te sluiten, vertelt Leslie Harwell. Ze is medeoprichter van het Amerikaanse fonds Alante Capital, voor investeringen in de verduurzaming van de mode-industrie. ‘Met tien jaar ervaring als bankier leerde ik dat financiering als gereedschap kan dienen,’ zegt ze. Alante Capital zet investeringen in voor een betere relatie tussen kledingmerken, hun toeleveranciers en de rest van de planeet. ‘We focussen op grote kledingmerken,’ zegt Harwell. ‘Want daarmee maak je de meeste impact.’ Die grote merken kijken vooral naar CO₂-uitstoot. Maar ook naar de omschakeling naar een circulaire economie, op verschillende punten in de nu nog lineaire keten. Ze zoeken bijvoorbeeld naar nieuwe materialen om kleding mee te produceren. Harwell: ‘Zo’n 80 procent van de kleding bevat polyester en dat komt meestal van nieuwe olie. De industrie kijkt hoe dat kan veranderen.’ Zo wordt er tegenwoordig kleding gemaakt met gerecyclede PET-flessen en investeerde Alante Capital ook in een bedrijf dat kleding weet te maken van het broeikasgas methaan, dat door microben wordt omgezet in plastic waar vezels van worden gemaakt. Iets verderop in de keten wordt ook gekeken naar manieren om de overproductie te beperken. Harwell: ‘Dat is een belangrijk onderdeel van de rekensom, want er wordt veel meer geproduceerd dan er wordt verkocht. Dat gebeurt bijvoorbeeld als er te veel wordt gemaakt van dezelfde maat, als een kleur of stijl niet aanslaat of als bedrijven een minimumhoeveelheid van een product bestellen tegen een lage stuksprijs.’

Alante Capital zoekt nog naar een innovatief bedrijf dat helpt de inkoop beter af te stemmen op de daadwerkelijke verkoop. Verder is Harwell enthousiast over nieuwe wetgeving die kledinggiganten verplicht te weten waar hun kleding precies vandaan komt. ‘Merken gebruiken daarvoor nieuwe technologieën om bijvoorbeeld moderne slavernij tegen te gaan, maar ze kunnen die informatie over de keten voor veel meer gebruiken. Een digitaal ID voor kledingstukken kan bijvoorbeeld helpen bij het doorverkopen ervan.’

Het is een andere schakel in de textielketen waar Harwell veel ziet veranderen: de tweedehands kledingmarkt. Platforms zoals Vinted hebben bewezen dat die markt er is en kledingmerken willen een graantje meepikken. Zo kunnen klanten van sommige winkels of merken tegenwoordig een eerder gekocht product makkelijk digitaal aanbieden voor doorverkoop, inclusief alle informatie die in het digitale kleding-ID zit. Startups koppelen oude en nieuwe klant aan elkaar en sturen een verzendlabel, zodat de kleding direct kan worden doorgestuurd. Winkels of merken krijgen daar een commissie voor. ‘Zo stappen merken ook in de circulaire economie en helpen ze het gedrag van klanten veranderen,’ zegt Harwell. Maar de écht grote sprong naar een circulaire textielketen komt volgens haar als de chemische recycling op gang komt. ‘Daar worden fabrieken voor gebouwd die over zo’n drie tot vijf jaar actief worden. Dan zal vezel-tot-vezelrecycling op een compleet andere schaal gebeuren en een deel van de markt overnemen.’

Nieuwe stijlen

Het klinkt allemaal veelbelovend om de kringloop van textiel te sluiten: meer gerecyclede grondstoffen, meer doorverkoop en meer recycling. Maar het zijn wel hele andere punten dan waar het United Repair Centre op mikt: een langdurige omgang van consumenten met hun kleding. Hoe verhouden die aanpakken zich tot elkaar als het gaat om het sluiten van de kringloop? Nederland wil in 2050 een circulaire economie hebben. Dat betekent geen afval meer creëren of nieuwe grondstoffen gebruiken, ook in de textielketen. Om inzichtelijk te maken wat dat inhoudt, verwijzen Rijksoverheid en veel circulaire ondernemers naar de zogenoemde R-ladder. Dat model zet een hele rij circulaire processen – steeds met een Engelse naam en een R als eerste letter – hiërarchisch onder elkaar. Want niet allemaal boeken ze evenveel winst richting een circulaire economie. Relatief weinig impact maak je met de R van recycling. Die R bungelt onder aan de ladder, nog net boven de R van Recover, oftewel: het terugwinnen van energie door verbranding. Je kunt afgedankte kleding vóórdat je die gaat recyclen beter eerst Refurbishen, Repareren of opnieuw in gebruik nemen, bijvoorbeeld door een nieuwe eigenaar (Reuse). Nóg beter is om van een materiaal zoals textiel gewoon minder te verbruiken (Reduce), door er langer mee te doen. Of door het zelfs níét meer te gebruiken (Refuse). Als de productie en de verkoop van kleding door de bovenste R’en vermindert, is er een stuk minder energie en planning nodig om alle afgedankte kleding op te halen, te sorteren en opnieuw te verwerken met de onderste R’en. Kortgezegd: de bovenste R’en maken de kringloop kleiner en dat maakt het makkelijker om de eindjes van de hele kringloop aan elkaar te knopen. Overigens zijn voor het sluiten van de kringloop (en niemand denkt echt dat dat volledig is gelukt in 2050) wel álle stappen nodig.

Bij textiel gaat het met de bovenste R’en niet goed. We zijn de productie en verkoop van kleding nog lang niet aan het terugschroeven. Integendeel. De verkoop van kleding is de eerste vijftien jaar van deze eeuw wereldwijd zelfs verdubbeld, volgens een rapport van de Europese Commissie. Wereldwijd daalde ook het aantal keren dat een nieuw kledingstuk in totaal wordt gedragen met 36 procent, volgens een rapport uit 2017 van de Ellen MacArthur Foundation en de Circular Fibres Initiative. Die daling zien we voornamelijk in China, in Europa daalde het gemiddeld aantal draagbeurten van een kledingstuk tussen 2005 en 2015 van iets meer naar iets minder dan honderd keer. Dat komt door de opkomst van fast fashion. Kleding komt voor steeds lagere prijzen op de markt en wordt steeds sneller ververst met nieuwe stijlen. Dat komt de kwaliteit van de kleding vaak niet ten goede, maar de verkoopcijfers natuurlijk wel.

Een betere voetafdruk

Het is een lastig punt in de omschakeling naar een circulaire economie. Ondanks allerlei duurzame ambities zijn maar weinig bedrijven intrinsiek gemotiveerd tot minder vérkoop. Ook de verduurzamingstrends die Harwell schetst, stuwen de verkoopcijfers misschien eerder op dan dat ze die doen dalen. Als het makkelijker wordt om afgedankte kleding door te verkopen, hebben klanten sneller ruimte voor nieuwe items in de kast. Wie tweedehands kleding koopt, vermijdt daarmee niet automatisch het kopen van nieuwe kleding. Volgens een onderzoek in opdracht van Vinted komt een aankoop via het platform in 39 procent van de gevallen in de plaats van een nieuwe aankoop. Bijna twee derde van Vinted-koopjes slankt de verkoopcijfers dus niet af, maar vult die aan, met steeds éxtra transport tussen de wisselende eigenaren.

'Het is nu veel makkelijker voor een consument om nieuwe kleding te kopen dan om kleding goed te bewaren, te repareren of schoon te maken.’

En dan de recycling waar Harwell enthousiast over is: die is uiteraard nodig om het einde van de kringloop weer aan het begin te knopen. Maar als de hoeveelheid te recyclen kleding ondertussen blijft toenemen, kost al dat recyclen wel erg veel energie. Want wat betreft het kléiner krijgen van de kringloop draagt recyclen weinig bij. Het zou zelfs kunnen dat er meer verkocht wordt als consumenten denken dat gerecyclede of recyclebare kleding toch duurzaam is.

‘Recycling helpt niet om het verantwoordelijkheidsgevoel van consumenten te verhogen,’ zegt Schweichler vanachter een werktafel in het United Repair Centre. Met zijn kledingreparaties wil hij juist dat verantwoordelijkheidsgevoel van consumenten verhogen. ‘De marketing van merken is erop gericht om sneller, makkelijker en goedkoper te kopen. Niet om te stimuleren dat consumenten hun kleding langer laten meegaan. Het is nu veel makkelijker voor een consument om nieuwe kleding te kopen dan om kleding goed te bewaren, te repareren of schoon te maken.’

Het United Repair Centre heeft een IT-systeem waarmee repareren een stuk makkelijker gaat dan via de ouderwetse kleermaker. Klanten sturen een kledingstuk op met een uitgeprint verzendlabel en krijgen dat na ruim een week weer thuisgestuurd. Soms betaalt het merk via garantie, soms betaalt een klant zelf. Schweichler werkt direct met merken om een ‘reparatiestrategie’ op te zetten. Zo helpt hij hen aan een betere voetafdruk. ‘Elk kledingstuk dat gerepareerd wordt voor hergebruik, goed voor negen maanden extra gebruik, bespaart ongeveer 30 procent van z'n eigen voetafdruk.’

De merken krijgen ook inzicht in de data over benodigde reparaties. Dat kan hen helpen om bétere kleding te maken. ‘Welke type kleding wordt veel gerepareerd? Zijn er bepaalde collecties die vaker stuk gaan?’ Schweichler ziet veel animo bij bedrijven om met reparatie aan de slag te gaan, ook al is het niet makkelijk. ‘Sommige merken denken dat klanten dan dus mínder gaan kopen. Maar dat is het korte-termijnperspectief.’ Een reparatieprogramma bindt volgens Schweichler klanten. ‘Klanten gaan terug naar een merk dat ze kunnen vertrouwen.’ Het merk Patagonia – dat United Repair Centre hielp oprichten – biedt levenslange garantie op producten. Andere merken waar het reparatieteam in Amsterdam mee werkt, zijn Scotch & Soda en Decathlon. Het zijn wel vooral de duurdere merken, want goedkope kleding in Nederland repareren ‘lukt simpelweg niet,’ zegt Schweichler. ‘Een T-shirt voor vijf euro ga je niet voor tien euro laten repareren.’

Schimmels

Er worden bij het United Repair Centre nu tachtig tot honderd items per dag gerepareerd, dat zijn zo’n 25.000 items per jaar. Dat moeten er snel meer worden. Over anderhalf jaar start waarschijnlijk een reparatie-opleiding voor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. ‘We willen honderd mensen aan het werk helpen,’ zegt Schweichler. Dat is nog altijd zijn hoofdmotivatie en daar biedt de circulaire economie goede mogelijkheden voor. Zuiniger omgaan met materialen gaat vaak gepaard met meer werkgelegenheid in logistiek, sortering en reparatie. Schweichler ziet veel nieuwe diensten waar reparatie een belangrijk onderdeel van is. ‘Een abonnement op kleding, tweedehands winkels, buy back-programma’s waarin je kleding kunt terugsturen aan winkels.’ Hij verwacht dat de kledingindustrie gaat veranderen door de nog dit jaar verwachte ‘uitgebreide producentenverantwoordelijkheid textiel’. Vanuit de overheid worden daarmee – in navolging van onder meer producenten van plastic verpakkingen en elektronica – ook producenten van textiel verantwoordelijk gehouden voor al het afval dat zij produceren.

De berg afgedankte kleding eindigt nu vaak op vuilnisbelten in Afrikaanse landen, waarvan allerlei foto’s en documentaires het internet overgaan. Schweichler: ‘Het geeft consumenten misschien een goed gevoel om kleding in een textielbak te gooien, maar er komen wekelijks tien miljoen T-shirts aan in Ghana. Waar ga je die laten? We moeten de hele structuur van consumptie en gebruik van kleding veranderen, omdat er geen bestemming meer is voor alles wat we produceren.’

Mirjam Niessen van Stichting DOEN heeft de bergen textiel met eigen ogen zien liggen. Ze komt net terug uit Oost-Afrika, waar ze een van de organisaties bezocht die Stichting DOEN financieel steunt. Met geld van de Postcode Loterij financiert Stichting DOEN startups en organisaties door middel van leningen of investeringen. ‘Het geld dat terugkomt, gaat gelijk weer de stichting in,’ zegt Niessen er snel bij.  Textiel is één van de sectoren die Stichting DOEN probeert te verduurzamen, ook met het oog op circulariteit. Zo hielp de stichting laatst een startup die het digitaal passen van kleding makkelijker maakt. Niessen: ‘Vaak bestellen mensen kleding online in verschillende maten. Wat niet past, sturen ze weer terug.’ Al die teruggestuurde pakketjes zorgen voor extra transport en extra werk. In sommige gevallen levert het verwijderen van haren en stofjes, het dichtmaken van knopen en ritsen en het opnieuw opvouwen en verpakken een webshop minder op dan het kledingstuk gewoon maar te vernietigen. Cijfers hierover zijn onbekend, maar het vernietigen van onverkochte kleding is al jaren gangbaar in de textielindustrie, beschrijft de wetenschappelijke publicatie Fashion’s Destruction of Unsold Goods: Responsible Solutions for an Environmentally Conscious Future. ‘Als je dus maar één maat hoeft te bestellen, scheelt dat veel,’ zegt Niessen. Stichting DOEN financiert ook winkels die hun kleding in abonnementsvorm aanbieden. Een inmiddels klassiek voorbeeld is MUD Jeans, die spijkerbroeken verhuurd, gemaakt van biologisch en gerecycled katoen. Voordeel van zo’n leasemodel is dat de verkoper zélf eigenaar blijft van het product en er dus baat bij heeft om dit zo te ontwerpen dat het niet snel kapot gaat en anders goed te repareren en uiteindelijk goed te recyclen is. Andere bedrijven in de lijst van Stichting DOEN maken nieuwe kleding van oude kleding of van hele andere materialen, zoals mycelium, het snelgroeiende netwerk van schimmels.

Afval exporteren

Lang niet alle startups die Niessen langs zag komen, hebben het gered. ‘Ik wens duurzame ondernemers echt een beter businessmodel toe,’ zucht ze. ‘Het is moeilijk opboksen tegen de fast fashion-industrie die elke drie weken nieuwe producten op de markt kwakt, voor een derde van de prijs en mindere kwaliteit. Er moet een overheid komen die zegt: dit kan niet.’

De verminderde kwaliteit zit volgens Niessen bijvoorbeeld in chemische kleuring van stoffen en de samenstelling van materialen. ‘Katoen kun je heel goed hergebruiken. Polyester minder. Een mix ervan is nauwelijks nog te recyclen.’

Dat wordt in veel gevallen ook niet eens geprobeerd, zoals bij de tot balen geperste afgedankte kleding die naar Afrika wordt verscheept. Niessen: ‘Daar is een volledige industrie gericht op ons afval. Mensen – vaak hele arme mensen – kopen zo’n baal van duizenden kledingstukken en halen er misschien nog vijftig bruikbare items uit. De rest wordt gestort en ligt daar de rivieren te vervuilen. Dat is echt een groot probleem.’

De kleding komt deels uit onze textielbakken. Niessen: ‘Het is een businessmodel, die bakken op straat. Een groot deel van de omzet van het Leger des Heils komt van het verkopen van die kleding aan Afrika. Ze doen er prachtige dingen mee natuurlijk, maar het is wel een raar verdienmodel.’ Niessen vraagt zich inmiddels af of je textiel niet beter in de vuilnisbak kunt gooien. ‘Hier hebben we nog een redelijke infrastructuur voor afval. Het belandt hier niet in de Amstel. Je zou van afgedankt textiel ook meubelvulling of isolatiemateriaal kunnen maken. Die infrastructuur bestaat hier wel, maar we maken er geen gebruik van omdat het meer oplevert om te verkopen aan Afrika. Zo exporteren we echt ons afval.’

Onacceptabele onvolkomenheid

Volgens Peter Koppert, innovatie- en duurzaamheidsmanager van textielbranchevereniging Modint, is het ook weer niet zo slecht gesteld met de textielbakken. ‘De grote organisaties achter die bakken, zoals Sympany en Leger des Heils ReShare, hebben een heel goed afzetsysteem richting Afrikaanse landen. Zij garanderen dat het op tweedehands markten komt.’ Hij wijst naar de overheidscijfers die hierover bekend zijn. Van al het afgedankte textiel dat in Nederland gescheiden wordt ingezameld – dat is minder dan de helft – gaat ongeveer de helft naar het ‘internationale handelssysteem’. Dat komt neer op 20 procent van al het afgedankte textiel in Nederland. De andere helft van het ingezamelde textiel wordt grotendeels gerecycled tot poetsdoeken of isolatiemateriaal (15 procent van het totaal) of wordt verbrand (zo’n 10 procent van de gescheiden inzameling). Waar het volgens Koppert soms wel misgaat, is bij de sortering van het textiel, die vanwege de arbeidskosten vaak gebeurt in Oost-Europa. ‘Er moet scherp gesorteerd worden op daadwerkelijk verkoopbare tweedehands kleding,’ zegt Koppert. ‘Een deel van het internationale handelssysteem denkt geld te verdienen door niet verkoopbare kleding bij verkoopbare kleding te stoppen. Dan zijn ze het kwijt en hoeven ze het niet als afval af te voeren.’

Koppert werkt mee aan de Stichting UPV Textiel, waar bedrijven zich kunnen aansluiten voor het collectief uitvoeren van de aankomende uitgebreide producentenverantwoordelijkheid (UPV). Die UPV gaat voornamelijk over de percentages van hergebruik en recycling. Die moeten omhoog. In 2025 moet niet 35 maar 50 procent van al het textiel hergebruikt of gerecycled worden. ‘Dat is een ontzettende uitdaging,’ zegt Koppert. De grootste winst zit volgens hem in het beter gescheiden ophalen van textiel. Nu wordt nog bijna de helft in de afvalbak gegooid en belandt dus in de verbrandingsoven, de onderste R in de ladder: Recover. Koppert: ‘De consument moet meer bewust worden gemaakt. Daarom willen we ook meer via winkels inzamelen.’

‘We kunnen wel met de vinger gaan wijzen, maar de consument koopt het. Niet iedereen kan zich tijdloze en duurzame kleding veroorloven.’

Een andere grote uitdaging in de UPV is de bestemming van gebruikt textiel. Waar het leeuwendeel nu nog richting Afrika gaat, moet straks de helft in Nederland blijven. Koppert ziet het niet zo snel gebeuren. ‘Het een groot vraagteken of er in Nederland zo’n grote marktvraag is naar tweedehands kleding.’

De bergen westerse textiel op Afrikaanse vuilnisbelten noemt hij een ‘onacceptabele onvolkomenheid’. Maar hij vindt het tegelijkertijd raar dat dat nu op het bordje komt van de producenten. ‘Geen bedrijf heeft gevraagd om die export naar Afrika. En nou moeten wij wel verantwoordelijkheid gaan nemen om dat op te lossen.’ Op de opmerking dat de producenten er wél voor zorgen dat er steeds meer en steeds slechter textiel op de markt komt, reageert hij geprikkeld. ‘We kunnen wel met de vinger gaan wijzen, maar de consument koopt het. Niet iedereen kan zich tijdloze en duurzame kleding veroorloven.’ Er is volgens Kopper marktvraag naar scherp geprijsde kleding, maar er is ook meer bewustzijn nodig over de afvalberg. ‘Daarom hebben we uitgesproken dat we daarvoor verantwoordelijkheid nemen.’

Gemiste kansen

De uitgebreide producentenverantwoordelijkheid is geen keiharde maatregel. Producenten worden vooral verplicht tot een bijdrage voor het opruimen van textielafval. Dat kán nog een stuk ambitieuzer, denkt Tweede Kamerlid Kiki Hagen van D66. Ze heeft zich de afgelopen jaren veel beziggehouden met duurzaam textiel en is het regelmatig oneens met staatsecretaris Vivianne Heijnen (CDA). Hagen: ‘In die UPV staat niet: “Beste makers uit de kledingindustrie. Dit is het ecodesign waar je je aan moet houden om te zorgen dat we je product heel lang kunnen gebruiken en weer makkelijk uit elkaar kunnen halen.”’

Het is een van de punten waarop Hagen wil dat de overheid zich steviger opstelt. Andere gemiste kansen ziet ze in de manier waarop het geld voor het UPV-fonds wordt ingezameld en waar het heen gaat. Producenten en importeurs betalen straks aan het fonds per kilo textiel die ze op de markt brengen. Hagen: ‘Je kunt daarin natuurlijk differentiëren, bijvoorbeeld dat producenten van duurzame kleding minder betalen per kilo. Een deel van de opbrengst van het fonds kan naar duurzame innovaties.’

Hagen spreekt veel innovatieve textielstartups over wat hen in de weg staat. ‘Klacht nummer één is dat we grondstoffen niet belasten en arbeid wel,’ zegt Hagen.

Ook de manier waarop de CO₂-uitstoot van een product wordt berekend, maakt het nu aantrekkelijker om een primaire grondstof te gebruiken dan om ergens een reststof op te halen. De opslag van gebruikt textiel is bovendien moeilijk, want wegens brandgevaar moeilijk te verzekeren.

Hagen wil ook veel veranderen in de transparantie van bedrijven over de herkomst van hun stoffen, zodat consumenten beter kunnen kiezen. Ze noemt Zeeman als voorbeeld van een bedrijf dat daar open over is. Zelf koopt Hagen sinds begin dit jaar overigens geen nieuwe kleding meer. Ze zit in een Clothing Loop waarbij een tas afgedankte kleding rondgaat van buurvrouw naar buurvrouw.  ‘Fantastisch.'

Ontspullen

Als zulke initiatieven inderdaad leiden tot minder nieuwe aankopen, maken ze de totale textielkringloop kleiner en dus makkelijker te sluiten. Maar dat is lang niet altijd het geval, zegt wetenschapper Samira Iran. Ze onderzoekt duurzame modeconsumptie aan de technische universiteit in Berlijn en schreef onder meer mee aan het onlangs verschenen rapport Unfit, Unfair, Unfashionable: Resizing Fashion for a Fair Consumption Space. Daarin worden meerdere duurzame kleedgewoonten onderzocht, zoals het verantwoord weggooien van oude kleding, kleding minder wassen en tweedehands kleren kopen. De meeste impact komt – niet verassend – van mínder nieuwe kleren kopen. Maar hoe krijg je consumenten zo ver?

‘Minder kleren betekent bijvoorbeeld dat je ’s ochtends minder lang hoeft na te denken over wat je aantrekt, en je bent minder tijd kwijt aan shoppen.’

‘Er zijn verschillende factoren die dat gedrag beïnvloeden,’ zegt Iran. ‘Een belangrijke reden waarom mensen minder willen bezitten en dus gaan “ontspullen” is frustratie.’ Dat is niet per se frustratie over de kledingindustrie. Iran: ‘Het gaat meer om egoïstische waarden. Mensen raken gefrustreerd als ze door hun kleding of andere spullen te weinig ruimte of geen overzicht meer hebben.’

Veel spullen bezitten staat bovendien in de weg van wat mensen in enquêtes steeds weer aangeven als hun grootste verlangens: meer vrije tijd en vrijheid. Iran: ‘Minder kleren betekent bijvoorbeeld dat je ’s ochtends minder lang hoeft na te denken over wat je aantrekt, en je bent minder tijd kwijt aan shoppen.’

In de jaren zeventig was er een ‘vrijwillige eenvoud’-trend te zien onder de westerse bevolking. Sinds opruimcoach Marie Kondo bekend werd – rond 2014 – is daar volgens Iran opnieuw interesse in. Bij welke groepen is moeilijk te zeggen. ‘In een citizen science-project over ontspullen bleek bijna de helft van onze populatie vijftig jaar of ouder: ouders of grootouders die in hun leven veel spullen hadden opgehoopt.’

Educatie en bewustzijn over ontspullen helpt, volgens Iran. Maar tegelijkertijd veranderen mensen niet makkelijk hun gedrag en moeten opties voor ontspullen wel makkelijk beschikbaar zijn. Iran: ‘Denk aan langer houdbare kleding en meer collaboratieve opties, zoals huren of delen.’ Ze vindt het zonde dat verduurzamingsplannen voor de mode-industrie vaak gaan over de productiekant en weinig over consumptie. ‘Overheidsingrijpen is daar natuurlijk ook belangrijk, maar zolang consumenten niet meedoen, wordt het lastig om doelen te halen.’

Het bericht Er is geen bestemming meer voor alle kleding die we produceren verscheen eerst op Vrij Nederland.

Je zou Texas niet snel karakteriseren als een mentaal evenwichtige staat, in de ook al niet zo mentaal evenwichtige Verenigde Staten. Maar in de jaren zeventig ontdekte een Amerikaanse wetenschapper een uitzondering. Midden in de woestijn in het zuidwesten van Texas, aan de doorgaans bloedige Amerikaans-Mexicaanse grens, ligt El Paso. De stad leek een oase van kalme geesten, met twee- tot viermaal lagere zelfmoordcijfers en psychiatrische opnames. Hoe dat kon? Er zit van nature iets in het drinkwater: lithium. Na deze ontdekking kreeg het element de bijnaam ‘Texas Tranquilizer’. Verschillende studies sindsdien bevestigen een relatie tussen de natuurlijke hoeveelheid lithium in het drinkwater en onder andere minder zelfmoorden, moorden en verkrachtingen dan gemiddeld in de VS.

Rond 2013, tijdens de Eurocrisis, nam dit verhaal een ietwat dystopische wending. In Griekenland onderzocht men of het verstandig zou zijn om lithium kunstmatig aan het drinkwater toe te voegen. De bevolking had het door omstandigheden mentaal niet makkelijk. Grieken zuchtten onder de door de EU afgedwongen draconische bezuinigen die een ineenstorting van publieke diensten als gezondheidszorg, pensioenen en onderwijs hadden veroorzaakt. Het aantal zelfmoorden nam tussen 2010 en 2012 met 35 procent toe. Kunnen we niet iets in het drinkwater doen om voor wat mentale stabiliteit te zorgen, vroegen ze zich in Griekenland af. Dit Brave New World-achtige scenario is nooit ten uitvoer gebracht.

Toch zegt het iets over de kracht van het element lithium, denkt de Russisch-Oekraïens-Nederlandse PhD-onderzoekster Anastasia Kubrak. Ze begon haar onderzoek naar lithium een aantal jaren geleden op de onderzoeksafdeling van het Nieuwe Instituut in Rotterdam. Daar werkte ze als hoofdonderzoeker samen met Marina Otero Verzier aan een tentoonstelling over lithium in 2020 en het boek Lithium: States of Exhaustion, gepubliceerd in 2021, met bijdragen van onderzoekers van over de hele wereld. Haar huidige promotieonderzoek aan het Critical Media Lab in Bazel bouwt hierop voort. ‘Ik onderzoek lithium als remedie tegen uitputting. Aan de ene kant planetaire uitputting, en aan de andere kant lichamelijke uitputting. Maar ik onderzoek ook de bredere verhoudingen, want lithium speelde een belangrijke rol in de ontwikkeling van de kapitalistische economie in de afgelopen honderd jaar.’

Lithium wordt gezien als antwoord op de huidige planetaire uitputting omdat het een cruciaal element is in de productie van batterijen voor elektrische auto’s, en daarmee voor de energietransitie. Zelfs zo belangrijk dat Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie, vorig jaar stelde dat lithium belangrijker zal worden dan olie en gas. Hoewel lithium een belangrijke rol speelt in het bestrijden van de klimaatcrisis, heeft onze honger naar het element ook grote gevolgen voor ecosystemen en gemeenschappen. Waar het boek Lithium zich onder andere concentreerde op mijnbouw in de Atacama-woestijn in Chili, focust Kubrak zich nu op de lithiummijnbouw in Europa, die naar verwachting een enorme vlucht zal nemen het komende decennium.

Lithium wordt geprezen als de redder van het klimaat. U bent een stuk kritischer.

‘De verschillende ecologische crises zullen niet worden bestreden door meer lithium uit de grond te halen. De ecologische crises waarin we ons bevinden, worden veroorzaakt door een systeem dat draait op de exploitatie van hulpbronnen in ecosystemen, op uitputting van menselijke lichamen, en op zelfexploitatie. Dit systeem draait op het idee van eeuwigdurende economische groei en de behoefte aan steeds meer energie. Ondanks de enorme toename van wind- en zonne-energie en de explosieve groei van het aantal lithiumbatterijen is het aandeel van fossiele brandstoffen in het totale energieverbruik de afgelopen tien jaar stabiel gebleven op 82 procent. Alleen maar steeds meer lithium uit de grond halen en fossiele brandstoffen vervangen door andere energiebronnen is niet de oplossing.’

We hebben te veel CO₂ in de lucht omdat we te veel fossiele brandstoffen verbranden. Als we hernieuwbare energie willen gebruiken, moeten we die ergens opslaan. De lithiumbatterij is een efficiënte manier om dat te doen.

‘Lithium is slechts een volgend hoofdstuk in het verhaal van planetaire plundering. En het kan zijn dat lithium binnenkort niet meer het trendy wonderelement is.’

‘Lithiumwinning belooft gunstig te zijn voor het klimaat, maar vernietigt intussen hele ecosystemen. En dat heeft gevolgen voor het levensonderhoud van veel gemeenschappen. Vooral inheemse gemeenschappen in Chili en Bolivia, maar ook binnen Europa. Er worden bedrijven enorme investeringen, stimulansen en zeer lucratieve belastingregelingen aangeboden om binnen EU-grenzen te beginnen met mijnbouw. En sommige bedrijven die lithium mijnen, hebben veel van hun kapitaal vergaard met de winning van steenkool of koper. Bovendien is lithium binnenkort misschien niet meer het trendy wonderelement. Een geoloog vertelde me tussen de regels door dat waar mijnbouwbedrijven lithium zoeken, ze in feite al op zoek zijn naar rubidium, een element dat erg belangrijk zal zijn voor kwantumcomputers.

Wat ik probeer te zeggen is dat dezelfde plaatsen waar ze naar lithium zoeken, in het verleden zijn gemijnd voor tin, voor wolfraam, voor zilver, voor allerhande elementen. Lithium is slechts een volgend hoofdstuk in het verhaal van planetaire plundering. En het kan zijn dat binnenkort de batterij wordt doorontwikkeld en lithium niet langer het essentiële element is. Er komen misschien zoutbatterijen, of er is een doorbraak in waterstof, of een andere technologische oplossing. Op de lange termijn zullen de investeringscycli, de exploitatie van de aarde en daarmee de verwoesting van ecosystemen en gemeenschappen doorgaan.’

Kurhaus

We spreken elkaar in een gerenoveerd negentiende-eeuws Kurhaus in Zwitserland, in Fundaziun Nairs, waar we momenteel allebei artists-in-residence zijn. Tegenover het gebouw, aan de overkant van de rivier de Inn, zijn mineraalwaterbronnen met hoge concentraties lithium. In de negentiende en twintigste eeuw kwamen mensen uit heel Europa hiernaartoe om lithiumwater te drinken. De nieuwe lithiummijnen die in Europa worden geopend concentreren zich bijna allemaal rond oude lithiumwaterbronnen als deze. Maar het is veelzeggend dat er hoofdzakelijk in landen als Portugal, Servië en Tsjechië, aan de periferie van Europa, naar het openen van mijnen wordt gekeken. Voor zover Kubrak weet wordt er geen onderzoek gedaan naar de exploratie van lithiummijnen in het rijke Zwitserland, ondanks de grote aanwezigheid van bekende mineraalwaterbronnen met lithiumwater. ‘De ontginning van lithium houdt dezelfde uitbuitingskaders, -systemen en -logica’s in stand die bijvoorbeeld ook in de petrochemische industrie bestaan.’

Vervangt de EU zo het ene probleem door het andere?

‘Heel simpel gezegd: ja. Door het naar Europa halen van de lithiummijnbouw beloven ze daar milieuvriendelijker kaders voor te creëren dan bijvoorbeeld bij de grootschalige lithiummijnbouwprojecten in de Chileense Atacama-woestijn. Maar in werkelijkheid zijn de processen in Europa niet zo schoon.’

Zijn ze niet schoner dan die in Chili?

‘Ze zijn heel verschillend. In Chili wordt lithium gedolven in de droogste woestijn ter wereld en daarvoor zijn onvoorstelbare hoeveelheden water nodig. Dit vernietigt het belangrijke ecosysteem en het fundamentele microbiologische leven van de woestijn; microben die letterlijk de basis vormen van het leven op aarde. Een van de beelden die we met ons boek wilden uitdagen, is het idee dat de woestijn een lege, dode ruimte is.

Lithiumprojecten in Europa beloven het gebruik van de schoonste technologieën: geautomatiseerde mijnbouwmachines en -processen; andere regelgevende kaders. Maar als je beter kijkt, zie je dat er veel milieuaspecten worden genegeerd. Dit gebeurde bijvoorbeeld in Portugal en Tsjechië. Bij de beoordeling van de impact op het milieu wordt geen rekening gehouden met alle toxische processen van het uit de harde rotsen halen en verwerken van lithium, of hoe het de waterlopen zal beïnvloeden of gemeenschappen zal verdringen, of de effecten van stof dat radon bevat en zich verspreidt over de aangrenzende gebieden.

In Tsjechië kijk ik naar zo’n milieueffectbeoordeling. Dat is het belangrijkste document op basis waarvan de overheid kan beslissen of het mijnbouwbedrijf met mijnbouw mag beginnen. Het wordt ook door de lokale gemeenschappen gebruikt om commentaar te leveren op of bezwaar te maken tegen de mijnbouwvoorstellen. Ik werk hieraan samen met lokale activisten en Gallery Hranicár in Ustí nad Labem, dicht bij de grens met Duitsland. In de beoordeling in Tsjechië wordt gesteld dat de biodiversiteit van de bossen en de verschillende ecosystemen op die locatie van lage waarde zijn. Dit roept interessante vragen op: wat wordt als waarde beschouwd? Hoe wordt het berekend? Wie schrijft deze rapporten? Het mijnbouwbedrijf is de opdrachtgever en ze nemen mensen en bureaus aan die met hen geaffilieerd zijn.

‘Het drinken van mineraalwater om gezondheidsredenen is een sterk onderdeel van de post-Sovjet-cultuur. Ik heb zelf nogal wat zomers doorgebracht met het dagelijks drinken van en baden in uiteenlopende mineraalwaterbronnen.’

En aan het einde van de beoordeling staat: het zal natuurlijk bepaalde problemen veroorzaken, maar de mijnbouw zal in ieder geval een positief effect hebben op het klimaat, want lithium is erg belangrijk voor elektromobiliteit. Maar deze grote beweringen worden in het rapport niet ondersteund door statistieken, berekeningen of enig ander bewijs. Bovendien impliceert het dat we alle destructieve aspecten kunnen negeren, omdat lithium het hoe dan ook zal compenseren met het vermeende klimaateffect. En ik denk dat dit idee van uitbalanceren behoorlijk problematisch kan zijn.’

Waarom?

‘Het gaat erom hoe lithium zal worden gebruikt. Zelfs in een scenario waarin er een ideale lithiummijn is – volledig ondergronds, volledig geautomatiseerd, maar tegelijkertijd duizenden banen creërend –, zelfs in dat geval zal de lithiumbatterij SUV’s aandrijven, Tesla’s, elektrische auto’s die nog steeds individuele vormen van mobiliteit vormen en deel uitmaken van het geïndividualiseerde kapitalistische systeem. Wil je nadenken over andere toepassingen van lithiumbatterijen, dan is collectief openbaar vervoer een antwoord. Je hebt veel minder lithium nodig als mensen het openbaar vervoer gebruiken en autodelen, in plaats van individuele auto’s die 80 tot 90 procent van de tijd stilstaan.’

U bevindt zich op persoonlijk vlak in het hart van een geopolitieke crisis. Rusland had Oekraïne nooit kunnen binnenvallen zonder het geld van fossiele brandstoffen.

‘Er is een duidelijke relatie tussen de Russische invasie in Oekraïne en de Europese energiepolitiek. De grootschalige oorlog, die begon in februari 2022, wordt door de EU gebruikt als nieuw voorwendsel om de exploratie van mineralen te versnellen en nieuwe mijnen te openen. Tegelijkertijd zijn de bezette gebieden in Oost-Oekraïne rijk aan grondstoffen zoals steenkool, mangaan, zeldzame aardmetalen, en ook lithium. Ze zijn ook daardoor van bijzonder belang voor Rusland. En er is de verbinding tussen het lichaam, de mijnbouw en het water. De praktijk van het drinken van mineraalwater om gezondheidsredenen is een sterk onderdeel van de post-Sovjet-cultuur. Ik heb zelf nogal wat zomers doorgebracht met het dagelijks drinken van en baden in uiteenlopende mineraalwaterbronnen om mijn rugaandoeningen te behandelen. Vaak door de zorgverzekeraar vergoede behandelingen.

Mijn vader groeide op in een stad in het oosten van Oekraïne, bekend om zijn zware metaalindustrieën. Mijn grootvader en vader vertelden verhalen over hoe ze aan de kleur van de sneeuw konden zien uit welke richting de wind waaide. De sneeuw kreeg de kleur van de specifieke metaalfabriek die in die windrichting stond: geel, oranje, groen. Als kind had mijn vader veel maagproblemen die vaak geassocieerd worden met leven in een zwaar vervuilde omgeving. Hij bracht zijn jeugd door met het bezoeken van verschillende kuuroorden om mineraalwater te drinken om de aandoeningen te behandelen die grotendeels waren veroorzaakt doordat diezelfde mineralen uit de grond werden gehaald en verwerkt in de omgeving. Dat fascineert me. We trekken mineralen uit de aarde om het systeem en de economie draaiende te houden, maar tegelijkertijd worden we daar ziek van. En om ons lichaam weer te herstellen hebben we weer diverse mineralen nodig.’

Lithiumtherapie

Kubrak is geïnteresseerd in deze dubbelrol van lithium. Lang voor de uitvinding van de lithiumbatterij werd lithium al medisch en farmaceutisch toegepast. Het element werd ontdekt in 1817. In de loop van de negentiende eeuw schreven dokters voor het genezen van lichamelijke klachten en uiteenlopende psychische stoornissen voor om in lithiumwater te baden en lithiumwater te drinken in speciale mineraalwaterbronnen.

‘Ik kijk naar de negentiende eeuw omdat het een sleutelmoment voor de popularisering van lithiumtherapie was. Vooral in de VS waren er veel lithiumresorts die zichzelf lithiumbronnen of lithiumkuuroorden noemden. Ze wilden heel graag het effect van lithium op met name de geestelijke gezondheid aantonen. Populaire aandoeningen uit de negentiende eeuw, zoals hysterie en neurasthenia, bestaan niet meer, maar zijn relevant om naar te kijken. Neurasthenia, bijvoorbeeld, werd beschreven als een combinatie van angst, uitputting en vermoeidheid. In de medische brochures uit die tijd is te lezen dat overbelaste hersenen of zenuwen een grote zorg waren. Dit werd toegeschreven aan de nieuwe druk die het volop ontwikkelende kapitalisme op arbeiders uitoefende. In de tweede industrialisatiegolf was er een overgang van fysieke arbeid naar steeds meer mentale arbeid. Managers werden belangrijke figuren. Deze nieuwe druk vereiste nieuwe behandelingen, omdat ze tot nieuwe aandoeningen en symptomen leidde.

Lithium werd het nieuwe element dat deze gevolgen van de snelle economische groei en industrialisatie moest behandelen. Lithiumwater drinken als antwoord op de negentiende-eeuwse variant van burn-out. Zo speelt lithium een rol in elke energiecrisis. De lithiumbatterij werd uitgevonden naar aanleiding van de oliecrisis van 1971. Nu neemt het belang weer toe vanwege de energiecrisis door de Russische invasie in Oekraïne, waardoor de Europese Unie maximaal inzet op energieonafhankelijkheid met een cruciale rol voor lithiumbatterijen en eigen lithiummijnbouw. Honderd jaar geleden speelde lithium een belangrijke rol in de energiecrisis die ontstond door de druk van de markten op lichaam en geest.’

In het boek trek je het fundamentele idee van een energiebron in de mens in twijfel.

‘In de negentiende eeuw werd het idee van energie heel populair in de culturele verbeelding. Politicoloog Cara New Dagett stelt in haar boek The Birth of Energy dat dit het moment was dat de wetten van de thermodynamica werden beschreven, die te maken hadden met energie en het beheer ervan. Het idee dat energie kan worden behouden; het idee van entropie, dat je niet kunt voorkomen dat energie je altijd zal verlaten. In de populaire verbeelding werd het lichaam een machine, het lichaam een energiereservoir. Dit leidde tot het idee van arbeidskracht die moet worden beheerd, geoptimaliseerd en vergroot.’

‘7Up werd lithiated lemon soda genoemd en bevatte behoorlijk veel lithium, genoeg om echt effect te hebben. Ze adverteerden met stemmingsverbeteringen.’

Wat had lithium daarmee te maken?

‘Neem de frisdrank 7Up. Die kwam slechts twee weken voor de crash van 1929 op de markt. Het werd lithiated lemon soda genoemd en bevatte behoorlijk veel lithium, genoeg om echt effect te hebben. Ze adverteerden met stemmingsverbeteringen, omdat lithium over het algemeen werkt als stemmingsstabilisator. In de jaren twintig en dertig werd het gepromoot als stemmingsverbeteraar voor bijvoorbeeld huisvrouwen en arbeiders. De posters van 7Up zijn veelzeggend: “Fresh up while you work.” Ze leggen een directe verbinding met werk en productiviteit.

Ook nu nog worden we steeds meer gedwongen om meer en harder te werken en productiever te zijn en onszelf te optimaliseren voor economische groei. Het idee dat je niet stil moet zitten, of dat rust ook deel moet uitmaken van de hele strategie om productief te zijn, dat idee is eind negentiende eeuw ontstaan.’

De mens reduceren tot zijn arbeidskracht.

‘Precies. En de overgang, of omzetting van de metafoor, van de motor naar het lichaam. Het lichaam zien als iets dat goed moet worden beheerd, niet voor het uiteindelijke doel van balans of gezondheid, maar voor werk en productie. Ik heb ook echt moeite om in mijn eigen leven te denken buiten dit kader van energie of batterij, met mijn lichaam als iets dat ik constant moet herstellen en herladen. Hoewel ik het niet wil, rust of slaap ik vanuit de gedachte: ik moet slapen omdat ik morgen productief moet zijn. Het is belangrijk om dat in twijfel te trekken. Of om mezelf er de hele tijd aan te herinneren dat ik niet constant productief hoef te zijn.’

Dit idee van de burn-out samenleving wordt ook aangejaagd door digitalisering, waarin lithium ook een rol speelt, schrijf je.

‘Voordat lithium werd gebruikt in elektrische auto’s, kwam het op de markt in batterijen van kleine elektronica. De eerste mobiele telefoons, walkmans en later laptops werden meestal gevoed door lithiumbatterijen. Zo konden we ons werk overal mee naartoe nemen, wat in de afgelopen dertig jaar heeft bijgedragen aan flexibele arbeid. Je werk doordringt zo verschillende gebieden van het leven.

Als je naar Duracellbatterij-advertenties of lithium-aangedreven apparaten kijkt: het ging allemaal om de kracht om door te gaan. Dat is een slogan van Duracell uit de jaren negentig uit die reclames met het kleine konijntje: Duracell – the power to do more.’

Ook een vergif

Lithium wordt nog steeds gebruikt als medicijn voor bipolaire stoornis en zware depressie. Het is een heel krachtig medicijn, maar het is ook erg wreed. Het heeft een sterk effect op patiënten en onderdrukt hen ook vaak. Het stabiliseert de manische en depressieve periodes. Maar het draagt ​​ook bij aan een bepaalde gevoelloosheid. Tegelijkertijd kan het erg giftig zijn. Als je te veel lithium inneemt, als je de dosis overschrijdt of als er iets misgaat, kan het dodelijk zijn. Mensen die lithium gebruiken, moeten dus voortdurend hun bloedspiegel controleren.

‘Ik vind het erg ingewikkeld om te stellen dat alle lithiumwinning nu moet stoppen. Maar we moeten productie en groei radicaal anders gaan begrijpen.’

‘Een andere manier om dit te beschrijven is het idee van farmacon, een Griekse term die door de geschiedenis heen wordt gebruikt om iets te beschrijven dat een remedie kan zijn, maar ook een vergif. Deze dubbele rol heeft elke anorganische stof. Als je er te veel van neemt, kan het erg giftig zijn. Als je er te weinig van hebt, mis je het. Het gaat allemaal om de balans en de concentratie. Tegelijkertijd vertelt het je dat iets dat heel goed voor je kan zijn, je ook kan doden.’

Kritiek op lithiummijnbouw leidt onmiddellijk tot de voorbarige conclusie dat je dan tegen de energietransitie en tegen moderne technologieën bent. Maar u bent niet tegen elektrische bussen, u bent tegen elektrische Hummers.

‘Absoluut. Ik ben niet tegen de energietransitie, ik ben tegen een energietransitie die ten goede komt aan diezelfde multinationals die steeds verder worden vrijgesteld van belasting betalen, omdat zij bijvoorbeeld lithium gaan delven. Ik vind het erg ingewikkeld om te stellen dat alle lithiumwinning nu moet stoppen. Maar we moeten productie en groei radicaal anders gaan begrijpen.’

Het bericht Lithium is slechts een volgend hoofdstuk in het verhaal van planetaire plundering, zegt deze onderzoekster verscheen eerst op Vrij Nederland.

In 2024 gaat dat om 4 miljard euro voor de OVA-ruimte, de overheidsbijdrage aan arbeidskosten van zorgpersoneel

De Republikein Kevin McCarthy is afgezet in een stemming over zijn voorzitterschap van het Huis van Afgevaardigden. Daarvoor was een meerderheid nodig. Hoewel McCarthy werd gesteund door het grootste gedeelte van de Republikeinen, stemde een aantal van hen voor de afzetting. Alle Democraten stemden ook voor.

Het is de eerste keer in de geschiedenis van de VS dat de voorzitter van het Amerikaanse Lagerhuis wordt afgezet. De laatste afzettingsprocedure tegen een voorzitter van het Huis liep in 1910, tegen de Republikein Joseph Cannon. Die overleefde de stemming.

De motie om McCarthy af te zetten kwam van zijn partijgenoot Matt Gaetz. Gaetz diende die gisteren in, nadat McCarthy afgelopen weekend met een noodfinancieringswet in samenwerking met de Democraten had voorkomen dat de geldkraan van de Amerikaanse federale overheid werd afgesloten.

Die samenwerking ging Gaetz te ver. "Het enige waar iedereen het over eens is, is dat niemand Kevin McCarthy kan vertrouwen", zei Gaetz zondag toen hij aankondigde een afzettingsprocedure te beginnen. Met andere radicale Republikeinen had hij eerder al gedreigd met die procedure te beginnen als McCarthy de wet in stemming zou brengen.

Stemming

Het Huis van Afgevaardigden stemde gisteren eerst over de motie voor de afzettingsprocedure zelf, waardoor er nog een kans was dat die weggestemd zou worden. Dat gebeurde niet: 210 leden stemden tegen het indienen van de motie en 216 stemden voor. Onder de voorstemmers waren acht Republikeinen.

Zo werd de uitslag van de stemming bekendgemaakt:

De Republikeinse afgevaardigde Patrick McHenry uit North Carolina treedt tijdelijk op als voorzitter totdat de opvolger van McCarthy is gekozen. McHenry zei dinsdagavond dat het de bedoeling is om op dinsdag 10 oktober achter gesloten deuren een "kandidatenforum" te beleggen. Tot die tijd schort het Huis van Afgevaardigden zijn werkzaamheden op.

Een dag later, op woensdag 11 oktober, zou de Republikeinse fractie dan een nieuwe kandidaat voor het voorzitterschap aan kunnen wijzen. Die moet dan nog wel een meerderheid verwerven in het hele Huis. De Republikeinen zijn met 221 afgevaardigden in de meerderheid tegenover de 212 Democraten, maar door de verdeeldheid binnen de Republikeinse fractie is het de vraag of een kandidaat kan rekenen op voldoende steun. McCarthy heeft zelf gezegd dat hij niet opnieuw een gooi wil doen naar het voorzitterschap.

McCarthy volgde begin dit jaar de Democraat Nancy Pelosi op als voorzitter van het Huis. Dat ging niet zonder slag of stoot: er waren vier dagen en vijftien stemrondes nodig voor zijn verkiezing. McCarthy had te maken met felle tegenstand van een groep conservatieve Republikeinen. Zij verweten hem destijds, net als nu, onder meer te veel met de Democraten samen te werken. Gaetz, die gisteren de motie indiende om McCarthy af te zetten, was een van de Republikeinse parlementariërs die destijds tegen diens benoeming stemde.

Uiteindelijk werd McCarthy toch gekozen, maar wel op voorwaarde dat er maar één parlementslid nodig was om een stemming te krijgen over het voorzitterschap. Normaal is een meerderheid in het Huis nodig om een afzettingsprocedure te starten.

Shutdown

Afgelopen weekend stelde McCarthy een noodfinancieringswet voor om een shutdown, het stilleggen van de federale regering, te voorkomen. Een aantal uiterst conservatieve Republikeinen stuurde aan op deze sluiting om hun eisen ingewilligd te krijgen. Zo wilden ze verregaande bezuinigingen op onder andere onderwijs en bijstand. Ook de steun aan Oekraïne wilden ze stopzetten.

Door de noodfinancieringswet werd de begroting voor de komende 45 dagen aangenomen. Vrijwel alle Democraten en de meeste Republikeinen stemden voor het pakket.

Er komt in België een parlementaire enquête naar misbruik in de Rooms-Katholieke Kerk. Dat heeft een meerderheid in de Kamer besloten naar aanleiding van de tv-serie Godvergeten, van de VRT, waarin slachtoffers van misbruik hun verhaal doen.

In het onderzoek zullen de slachtoffers centraal staan. "Zij zullen hun zeg mogen doen en wij zullen zoveel tijd nemen als nodig is", zegt fractieleider Servais Verherstraeten van de christendemocratische partij CD&V tegen de VRT.

De onderzoekscommissie zal samenwerken met de Hoge Raad voor Justitie. De enquête zou eind deze maand al van start kunnen gaan.

Verantwoordelijk stellen

Het misbruik in de kerk werd twaalf jaar geleden ook al onderzocht. De aanbevelingen die de Kamercommissie toen deed, zullen opnieuw tegen het licht worden gehouden. Ook wordt bekeken in hoeverre de kerk verantwoordelijk kan worden gesteld voor de gevolgen van het misbruik.

In België ontstond in de afgelopen maand commotie naar aanleiding van de documentaireserie van vier afleveringen. Honderdduizenden mensen keken ernaar. De expliciete persoonlijke getuigenissen in de documentaire van slachtoffers leidden tot woede, afschuw en verdriet en mensen lieten zich uitschrijven als katholiek.

Kerk en staat

Een van de slachtoffers die aan het woord komen, is een neef van oud-bisschop Roger Vangheluwe van Brugge. In 2010 werd het misbruik al bekend, maar het Vaticaan zwijgt er nog steeds erover. De Antwerpse bisschop Johan Bonny heeft Vangheluwe opgeroepen zich uit zijn ambt te laten ontheffen door het Vaticaan.

Ook gaan er stemmen op om de financiering van de kerk door de overheid opnieuw te bekijken. In België is de vervlechting van kerk en staat terug te zien in de financiën. De overheid betaalt lonen en pensioenen van priesters en draait op voor het onderhoud van kerken en gebouwen.